მასალის ინგლისური ვერსია იხილეთ ბმულზე.
საჯარო მოხელეებისთვის სავალდებულო შემოსავლისა და ქონების დეკლარაციას შეუფასებელი მნიშვნელობა აქვს გამომძიებელი ჟურნალისტებისთვის, ხოლო კონკრეტული ინდივიდის სიმდიდრისა და ამ სიმდიდრის წარმომავლობის შესახებ ინფორმაციას შეუძლია, საკვანძო როლი ითამაშოს კორუფციის მხილებაში.
საჯარო მოხელის დეკლარაცია ხშირად ხდება კორუფციის შესახებ მომზადებული სიუჟეტების საფუძველი. მიუხედავად ამისა, დეკლარაციის შევსების წესებსა და კანონებში მაინც არის (ხვრელები) და, შესაბამისად, ეს დოკუმენტებიც ყოველთვის ვერ ასახავს მთლიან სურათს.
საჯარო მოხელეები დეკლარაციას ყოველთვის გამჭვირვალედ არ ავსებენ. ჟურნალისტური გამოძიება კი მათ რეალურ ფინანსურ მდგომარეობასა და შემოსავლის უშუალო წყაროებს ააშკარავებს. კვლევისას შეიძლება გამოვლინდეს ინტერესთა კონფლიქტიც. აუცილებელია ფაქტების გადამოწმება და გადასინჯვა.
გლობალური საგამოძიებო ჟურნალისტიკის ქსელის (GIJN) ეს სახელმძღვანელო დოკუმენტი მოიცავს იმ წყაროების მრავალფეროვან ჩამონათვალს, რომლებიც მიგითითებთ, სად მიაგნებთ ქონების დეკლარაციებს და კონკრეტულად რა უნდა ეძებოთ.
ვის ევალება ქონებრივი დეკლარაციის წარდგენა?
ქონებრივი დეკლარაციის შევსების კანონი, როგორც წესი, მოითხოვს, რომ კონკრეტულმა საჯარო მოხელეებმა ფინანსური და ბიზნესინტერესები სრულად საჯარო გახადონ. ასეთ ინდივიდს ეწოდება „პოლიტიკურად აქტიური პირი“ (PEP).
ფინანსურ ქმედებათა სპეციალური ჯგუფის (FATF) თანახმად, პოლიტიკურად აქტიური პირი წარმოადგენს „ინდივიდს, რომელსაც აკისრია ან მინდობილი აქვს საპასუხისმგებლო თანამდებობა.” პოლიტიკურად აქტიური პირი შეიძლება იყოს მთავრობის მეთაური, რომელიმე საკვანძო ინსტიტუტის, მაგალითად, ცენტრალური ბანკის ან უზენაესი სასამართლოს საბჭოს წევრი, ან, სულაც, მაღალი რანგის საჯარო მოხელის ოჯახის წევრი; ასევე, მოსამართლე ან პარლამენტის წევრი. მნიშვნელოვანი თანამდებობა თავისთავად წარმოშობს პოლიტიკურად აქტიური პირის ფულის გათეთრებაში, მექრთამეობასა და კორუფციულ გარიგებებში ჩართულობის მაღალ რისკს. ამასთან, პოლიტიკურად აქტიური პირის განმარტება შეიძლება ოდნავ განსხვავებული იყოს სხვადასხვა ქვეყანაში. ამრიგად, აუცილებელია, რეპორტიორებს ესმოდეთ იმ იურისდიქციაში მოქმედი სამართლებრივი განმარტებები, სადაც საქმიანობენ.
OpenSanctions-ს აქვს პოლიტიკურად აქტიური პირების უფასო, სრულად ძიებადი ჩამონათვალი, რომელიც რეგულარულ ახლდება. საიტის მონაცემთა ბაზა მოიცავს 190, 000-ზე მეტ პოლიტიკოსს, მათთან დაახლოებულ 28,000 პირს, ტერორიზმთან დაკავშირებულ 120 ადამიანს და ხუთ „ჯაშუშად“ იდენტიფიცირებულ ინდივიდს. მონაცემთა კიდევ ერთი წყაროა Wikidata-ს პოლიტიკურად აქტიური პირების პროფილები (Wikidata ავტომატურად ასახავს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში მაღალ თანამდებობაზე დანიშნულ პირების მონაცემებს), ასევე, Forbes 2023-ის რუსი მილიარდელების სია (რუსულად).
ამასთან, PEPChecker გვთავაზობს 240-ზე მეტი ქვეყნისა და ტერიტორიის მილიონზე მეტი პოლიტიკურად აქტიური პირის ჩამონათვალს; ასევე, მომხმარებელს შეუძლია, უფასოდ ისარგებლოს ძიებათა შეზღუდული რაოდენობით. OpenSanctions-ის მსგავსად, PEPChecker-იც მოიცავს შესაბამისი სახელმწიფო უწყებების სანქციათა ოფიციალურ სიებში მითითებულ ერთეულებს. ძიება შესაძლებელია ინდივიდის სახელის მითითებით.
რომელი დეკლარაციებია სავალდებულო?
მსოფლიო ბანკის 2017 წლის ანგარიშის თანახმად, 160-ზე მეტ ქვეყანაში დანერგილია ფინანსური დეკლარირების სისტემა. თუმცა, ბანკმა შემდეგ შეწყვიტა დეკლარირების სისტემების მონაცემთა ბაზების ჩამონათვალის წარმოება და, შესაბამისად, სრული სიაც აღარ გვაქვს.
ქონების დეკლარირების სიხშირე და წარდგენილი ინფორმაციის დეტალურობის ხარისხი მკვეთრად განსხვავდება ქვეყნების მიხედვით. ამდენად, პირველ რიგში, საჭიროა კონკრეტული ქვეყნის ქონებრივი დეკლარაციის კანონის ნიუანსების შესწავლა.
მაგალითად, გაერთიანებულ სამეფოში, პოლიტიკოსის დეკლარაციაში შეტანილი უნდა იყოს ინფორმაცია მისი უძრავი ქონების, ბიზნესის, შემოსავლის, საქმიანობის, საჩუქრების შესახებ. დეკლარაციაში უნდა იყოს დაფიქსირებული მისი ოჯახის წევრიც, რომელიც დასაქმებულია და ანაზღაურებას საპარლამენტო სახსრებიდან იღებს.
საქართველოში ქონებრივ დეკლარაციაში შეტანილი უნდა იყოს ინფორმაცია საჯარო მოხელისა და მისი ოჯახის წევრების უძრავი ქონების, სატრანსპორტო საშუალების, შემოსავლის, ქვეყნის შიგნით და მის გარეთ არსებულ ბანკებსა თუ საკრედიტო ინსტიტუტებში არსებული დანაზოგის შესახებ.
თუმცა, დეკლარირების შესახებ კანონი იშვიათად ითხოვს მონაცემებს ყველა სფეროს შესახებ და ამასთან, არსებობს სხვადასხვა სახელმწიფოსთვის დამახასიათებელი გამონაკლისებიც.
მაგალითად, ცხრა ქვეყნის შედარებითმა ანალიზმა, რომელიც ჩაატარა ორგანიზაციამ „სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპული ლიდერობა განვითარებისა და კეთილსინდისიერებისთვის“, წარმოაჩინა, რომ ამ ქვეყნებში უშუალო ოჯახის წევრისგან მიღებული საჩუქრის დეკლარირება აუცილებელი არ არის. უნგრეთში არ არის საჭირო ინდივიდისგან გაცემული სესხის დეკლარირება, ხოლო ჩრდილოეთ მაკედონიაში ქონებრივი დეკლარაცია მაშინვე იშლება, როგორც კი პოლიტიკურად აქტიური პირი თანამდებობას ტოვებს.
აქტივების სხვა პირისთვის გადაცემა ან უძრავი ქონების სხვის სახელზე რეგისტრაცია ფინანსური ზედამხედველობის არიდების კლასიკური ხერხებია. დეკლარირების ასეთი მოდელები, როგორც ყოველთვის, “შავი ხვრელებითაა” სავსე და ჟურნალისტებიც სწორედ ამაზე ამახვილებენ ყურადღებას.
სად მოვიძიოთ სხვადასხვა სახელმწიფოს ქონებრივი დეკლარაციების მონაცემთა ბაზები?
სახელმწიფოს ქონებრივ დეკლარაციებს, შეიძლება, ვერ მიაგნოთ მხოლოდ სამთავრობო ვებგვერდებზე ინფორმაციის ძიებით.
თუ Google-ში ჩაწერთ “[ჩასვით PEP-ის სახელი და ქვეყანა] assets disclosure (ქონებრივი დეკლარაცია),” შეიძლება, ბევრ სასარგებლო მონაცემს მიაგნოთ — თუნდაც იმ ქვეყნის რომელიმე გამოცემის (გაზეთის) მასალას, რომელშიც მითითებულია, სად უნდა მოიძიოთ ქონებრივი დეკლარაცია და შესაბამისი ბაზა.
შეიძლება, რომელიმე ქვეყნის მთავრობა კი აგროვებდეს საჯარო მოხელეების დეკლარაციებს, მაგრამ ისინი საჯაროდ ხელმისაწვდომი არ იყოს ან მათ სანახავად საფასურის გადახდა იყოს საჭირო.
შრილანკაში, საერთაშორისო გამჭვირვალობის (TI-SL) ადგილობრივმა წარმომადგენლობამ გააკრიტიკა კონფიდენციალობის წესდება, რომელიც, გარკვეული საფასურის სანაცვლოდ, საზოგადოებას პარლამენტის წევრის ქონებრივი დეკლარაციის ნახვის საშუალებას აძლევდა, თუმცა კრძალავდა ამ ტიპის ინფორმაციის გაზიარებას (გასაჯაროებას).
2017 წელს „ინფორმაციის უფლების“ (RTI) ახალი კანონების ამოქმედებისა და გახანგრძლივებული სააპელაციო პროცესის შემდგომ, პრემიერ-მინისტრს დაევალა, გაესაჯაროვებინა თავისი ქონებრივი დეკლარაცია; ასევე, პარლამენტის ათმა წევრმა „საერთაშორისო გამჭვირვალობის“ შრილანკის ფილიალს გასაჯაროების მიზნით გადასცა საკუთარი ქონებრივი დეკლარაცია.
სანქციების სია შეიძლება ასევე სასარგებლო ინსტრუმენტი აღმოჩნდეს კომპანიებსა და ინდივიდებს შორის კავშირების კვლევისას. შეერთებული შტატები, მაგალითად, სანქციას მხოლოდ ცალკეულ პირს (იურიდიულს თუ კერძოს) კი არ უწესებს, არამედ სხვა ყველა კომპანიას, რომელთა აქციების დიდ ნაწილს ფლობს ან აკონტროლებს სანქცირებული პირი. მიუხედავად იმისა, რომ სანქციების სია, როგორც წესი, ქონებრივ დეკლარაციებს არ მოიცავს, ხშირად საკმაოდ კომპლექსური, ურთიერთდაკავშირებული ინტერესების ცოდნა ჟურნალისტებს საშუალებას აძლევს, უკეთ დაფიქრდნენ, სად შეიძლება აქტივების მოძიება.
არსებობს ასეთი ინფორმაციის ბევრი წყარო, მათ შორის OpenSanctions, Publications Office of the European Union (ევროკავშირის პუბლიკაციების ოფისი), US Treasury’s Office of Foreign Assets Control (აშშ-ის ხაზინის უცხოური აქტივების კონტროლის ოფისი), და War & Sanctions. გაეროს უსაფრთხოების საბჭო ასევე აქვეყნებს კერძო და საჯარო პირების ჩამონათვალს, რომლებიც სანქციებს ექვემდებარებიან.
ჟურნალისტები და კერძო კომპანიები ქმნიან მონაცემთა ბაზებს
ზოგჯერ ჟურნალისტები თავად ასაჯაროებენ მოპოვებულ ოფიციალურ დოკუმენტებს და საკუთარი კვლევის საფუძველზე დეკლარაციების გამჭვირვალობის შესახებ დამატებით ინფორმაციასაც აქვეყნებენ.
სერბეთში, GIJN-ის წევრმა ჟურნალისტურმა ქსელმა KRIK-მა, რომელიც კრიმინალსა და კორუფციას იძიებს, 2016 წლის დეკემბერში დაიწყო იმ მონაცემთა ბაზების გამოქვეყნება, რომლებშიც ასახულია სერბი პოლიტიკოსების ქონება, როგორც იუწყება GIJN-ის სტატია. KRIK ოფიციალურად წარმოდგენილ ინფორმაციას ავსებს დამატებითი მონაცემებით, მაგალითად, უძრავი ქონების ექსპერტის მიერ მომზადებული შეფასებებით.
სარაევოს საგამოძიებო ჟურნალისტიკის ცენტრის (CIN) რეპორტიორებმა შეაგროვეს 2,100-ზე მეტი დოკუმენტი, რომლებიც ბოსნია-ჰერცოგოვინის, დაახლოებით, 120 პოლიტიკოსის მონაცემებს ასახავს. დოკუმენტები მოიცავს ქონებრივ დეკლარაციას, მიწის რეგისტრაციის მოწმობებს (ამონაწერებს), პოლიტიკოსების საკუთრებაში მყოფი კომპანიების რეგისტრაციის ამსახველ დოკუმენტებს, მათ წინააღმდეგ გამოტანილ სასამართლო გადაწყვეტილებებს, საბრალდებო აქტებს და სხვა ოფიციალურ დოკუმენტაციას.
არგენტინაში, მოქალაქეებს შეეძლოთ, დაეთვალიერებინათ ონლაინ მონაცემთა ბაზა, რომელშიც გამარტივებული ფორმით იყო წარმოდგენილი უმაღლესი თანამდებობის მქონე 800 პირის ქონებრივი დეკლარაცია, თუმცა ახლა ესეც მოძველებული ჩანს.
შედარებით ახალია Tortoise Media-სა და Sky News-ის მიერ შექმნილი პირველი, სრულად მოძიებადი მონაცემთა ბაზა, რომელშიც ასახულია ბრიტანელ პოლიტიკოსებთან დაკავშირებული ისეთი ინფორმაცია, როგორიცაა მეორადი დასაქმება, საჩუქრები და სხვა შემოწირულობები.
მონაცემთა ბაზას ეწოდება Westminster Accounts (ვესტმინსტერის ანგარიშები). გაერთიანებულ სამეფოში ფინანსური დეკლარაციის ხასიათიდან გამომდინარე, აქამდე პარლამენტარის შესახებ მონაცემების მოგროვება მოითხოვდა სხვადასხვა მონაცემთა ბაზის ჩხრეკვას და, შესაბამისად, საზოგადოებისთვის ადვილი არ იყო კონკრეტული ინდივიდის სასარგებლოდ მიმართული ფინანსების მიკვლევა.
ასევე, არსებობს ინფორმაციის კერძო წყაროები პოლიტიკურად აქტიური პირების შესახებ, თუმცა მათ, ძირითადად, ფინანსური ინსტიტუტები იყენებენ. მრავალ კომერციულ კონტექსტში, ფინანსების კვლევა სამართლებრივად სავალდებულო ფინანსურ-იურიდიული შემოწმების საკვანძო ნაწილია. კერძო გამომძიებლებს აქვთ წვდომა გარკვეულ მასალებზე, რომლებიც ჟურნალისტებისთვის ხელმისაწვდომი არ არის. ასეთი მასალა მოიცავს საკრედიტო ისტორიას და ძრავიანი სატრანსპორტო საშუალებების რეგისტრაციას.
თუმცა, უნდა ითქვას, რომ საკუთრებათა ასეთ ბაზებზე წვდომა ძალიან ძვირია.
დეკლარაციების სინამდვილესთან შესაბამისობისა და აქტივების მიკვლევის შემოქმედებითი მეთოდები
ქონებრივი დეკლარაციების სიზუსტის შემოწმება ნებისმიერი გამოძიების ამოსავალი წერტილია. ამ პროცესში ერთ-ერთი პირველი ნაბიჯია შემოწმებადი დეკლარაციების მოძიება. ამ საბაზისო კვლევის პროცესში შეიძლება, ასევე, გამართლებული იყოს ოჯახის წევრების კუთვნილი აქტივების მიკვლევა (მიუხედავად ამგვარი ქმედების წინააღმდეგობრივი ხასიათისა). სხვისი სახელით განხორციელებული შესყიდვა აქტივის შენიღბვის კლასიკური ხერხია.
ასევე, შეიძლება, განსაკუთრებით ინფორმაციული აღმოჩნდეს უძრავი ქონების რეგისტრაციის ჩანაწერები, რომელშიც ასახულია გაყიდვის ფასი და საკუთრების ღირებულების ოფიციალური შეფასების შედეგი (იხ. GIJN-ის „საკუთრების სახელმძღვანელო“). ასევე, მოიძიეთ საკუთრების ამსახველი დოკუმენტები, რაც მოიცავს, მაგალითად, მშენებლობის ნებართვებსაც. საჭიროა მრავალი სხვადასხვა სახის საჯარო ჩანაწერის გადასინჯვა დამატებითი ინფორმაციის მოსაპოვებლად.
მნიშვნელოვან გამოწვევას წარმოადგენს საზღვარგარეთ დამალული აქტივის (მაგალითად, უძრავი ქონების) შემოწმება. თუმცა, აქაც შეიძლება საჯარო მონაცემთა ბაზების გამოყენება. საყურადღებოა ისეთი შემთხვევები, როცა დეკლარირებული შემოსავალი და აქტივები არ შეესაბამება საჯარო მოხელის ან მისი ოჯახის წევრების ხელგაშლილი, მდიდრული ცხოვრების წესს.
სოციალური მედიის საშუალებით გამოძიების ობიექტის მოგზაურობის ისტორიის, შესყიდვებისა და, თუნდაც, აქსესუარების (მაგალითად, საათები) შესწავლამ შეიძლება საინტერესო კვალზე დაგაყენოთ, მაგალითად, არდადეგების ან შვებულების ფოტოები, რომლებშიც მანამდე უცნობი სატრანსპორტო საშუალება, საკუთრება, იახტა, თვითმფრინავი, ხელოვნების ნიმუში, საათი ან, თქვენ წარმოიდგინეთ, ცხენებიც კი გამოჩნდეს (იხ. GIJN-ის თვითმფრინავების თვალთვალისა და გემების თვალთვალის სახელმძღვანელოები).
სასამართლო საქმეების, მათ შორის, გაყრის პროცესების შესწავლა შეიძლება, ასევე, საკმაოდ ნაყოფიერი აღმოჩნდეს აქტივებთან დაკავშირებული ინფორმაციის ძიებისას. ამას გარდა, შეიძლება, გამოგადგეთ სხვა სამთავრობო მონაცემთა ბაზები, მაგალითად, სასოფლო-სამეურნეო სუბსიდიების მიმღებ პირთა ჩამონათვალი.
პოლიტიკურად აქტიურ პირად გამოცხადებამდე საჯარო მოხელის წინა სამუშაო ადგილის შესახებ ინფორმაციამ შეიძლება, შექმნას კონტექსტი და მოგცეთ გარკვეული მინიშნებები. გამოიკვლიეთ, იყო თუ არა კონკრეტული პიროვნება ბიზნესის (კომპანიის) მფლობელი ან თანამფლობელი. ეს ამოცანა განსაკუთრებულად რთულდება კორპორაციად რეგისტრირებული კომპანიისა და ფასადური კომპანიების არსებობის შემთხვევაში (იხ. GIJN-ის სახელმძღვანელო, „კორპორაციებისა და მათი მფლობელების ძიება“).
უცხოური მონაცემთა ბაზები
OpenCorporates წარმოადგენს კორპორატიულ საკუთრებასთან დაკავშირებულ უმსხვილეს მონაცემთა ბაზას.
OpenScreening, რომელიც OpenSanctions-ს, Linkurious-სა და Open Ownership-ს შორის თანამშრომლობით შექმნილი პროდუქტია, მომხმარებელს მილიონობით საჯარო ჩანაწერის მოძიების საშუალებას აძლევს ბენეფიციარ მფლობელებს, პოლიტიკოსებს, სანქციების სამიზნე პირებსა და კომპანიების ქსელებს შორის ფარული ურთიერთკავშირების გამოაშკარავების ხელშეწყობის მიზნით.
გამომძიებელი ჟურნალისტების სართაშორისო კონსორციუმის (ICIJ) მიერ შექმნილი Offshore Leaks Database (გაჟონილი ოფშორული მონაცემების ბაზა) ამჟამად მოიცავს „პანდორას ქაღალდების“, „სამოთხის ქაღალდების“, ბაჰამის გაჟონილი დოკუმენტების, პანამის დოკუმენტებისა და ოფშორული გაჟონილი მონაცემების გამოძიებათა მასალებში ნახსენებ ოფშორულ კომპანიებთან, ფონდებთან და ტრასტებთან დაკავშირებულ 810,000-ზე მეტ ჩანაწერს. მონაცემთა ბაზების გამოყენების ამსახველი სამნაწილიანი სახელმძღვანელო მოიცავს ადგილმდებარეობის, მონაცემთა ბაზებში არსებული ქსელებისა და მეტამონაცემების, ასევე, საგამოძიებო კომპანიების მიხედვით ძიების ინსტრუქციას.მაგალითად, როგორ გამოაშკარავდა, რომ ჩეხეთის ყოფილი პრემიერი ოფშორულ ანგარიშებს იყენებდა ქონების შესყიდვის მიზნით.
Aleph წარმოადგენს ორგანიზებული დანაშაულისა და კორუფციის გაშუქების პროექტის (OCCRP) მიერ შექმნილ მონაცემთა არქივს, რომელიც ფულის კვალის ძიებისთვისაა განკუთვნილი.
როგორ მუშაობს საჯარო მოხელის დეკლარაცია და შესაბამისი სისტემა საქართველოში?
მასალა საქართველოში მოქმედი სისტემის შესახებ მომზადებულია გამომძიებელ ჟურნალისტთა გაერთიანება “აი, ფაქტის” მიერ
საქართველოში საჯარო მოხელეთა მიერ დეკლარაციების შევსებასა და გამოქვეყნებას საჯარო სამსახურის ბიურო უზრუნველყოფს. ბიურო საჯარო სამართლის იურიდიული პირია, რომლის მიზანია ქვეყანაში საჯარო მმართველობის ადმინისტრაციული და საკანონმდებლო პოლიტიკის შემუშავება და ეფექტური საჯარო მმართველობის პრინციპების დანერგვა.
საქართველოში თანამდებობის პირები ქონებრივი მდგომარეობის შესახებ დეკლარაციას 1998 წლიდან ავსებენ. 2010 წლის 1 თებერვალს კი საჯარო სამსახურის ბიურომ საფუძველი ჩაუყარა ელექტრონულ სისტემას, რომელმაც სრულიად ჩაანაცვლა ქაღალდზე შევსებული დეკლარაციები. თანამდებობის პირები ავტორიზაციას გადიან ვებ–გვერდზე www.declaration.gov.ge ბიუროს მიერ მიწოდებული პაროლითა და მომხმარებლის სახელით. დეკლარაცია ჩაბარებიდან 48 საათში ხელმისაწვდომი ხდება ონლაინ ნებისმიერი მსურველისთვის.
საჯარო მოხელის დეკლარაციის შევსების ვალდებულება საჯარო სამსახურში დასაქმებულთა მხოლოდ გარკვეულ ნაწილს და პოლიტიკური თანამდებობის მქონე პირებს აქვთ. მათ სიას, ვისაც დეკლარაციის შევსება ევალება, მთავრობა განსაზღვრავს სპეციალური დადგენილებით, რომელიც ამ ბმულზეა ხელმისაწვდომი.
დეკლარაციის შევსების ვალდებულების მქონე პირებმა ქონებრივი დეკლარაცია უნდა შეავსონ თანამდებობაზე დანიშვნიდან ორი თვის ვადაში და შემდეგ ყოველწლიურად განაახლონ. თუ თანამდებობას დატოვებენ, მაშინ დეკლარაცია უნდა შეავსონ მომდევნო ორი თვის განმავლობაში. დეკლარაციის დადგენილ ვადებში ჩაუბარებლობა ისჯება 1,000-ლარიანი ჯარიმით.
დეკლარაციის პოვნა შეგიძლიათ https://declaration.gov.ge/-ზე, სადაც საძიებო ველში წერთ სასურველი პიროვნების სახელ-გვარს ან პოზიციას და გიჩვენებთ ამ პირის მიერ წლების განმავლობაში შევსებულ დეკლარაციებს.
რა ინფორმაციას ვიპოვით ქონების დეკლარაციაში?
დეკლარაციის შემვსები პირი ვალდებულია დოკუმენტში გამჭვირვალედ და პირნათლად ასახოს მისი და ოჯახის წევრების ქონებრივი მდგომარეობა. აქ უნდა გავითვალისწინოთ ის, რომ ოჯახის წევრად ითვლება ადამიანი, რომელიც დეკლარაციის შევსების მომენტში თანამდებობის პირთან ერთად ცხოვრობს.
დეკლარაცია იწყება თანამდებობის პირის სახელით, გვარით, პოზიციითა და დაბადების თარიღით, რასაც მოსდევს ინფორმაცია მისი ოჯახის წევრების შესახებ.
ამის შემდეგ კი ნახავთ თანამდებობის პირისა და მისი ოჯახის წევრების უძრავი ქონების შესახებ ინფორმაციას (მისამართი, ფართობი, შეძენის ფორმა და ფასი). ხშირია შემთხვევები, როცა საჯარო მოხელეები უძრავ ქონებას დეკლარაციაში გამჭვირვალედ არ ასახავენ. ამიტომ, უმჯობესი იქნება თუ დეკლარაციაში ჩამოთვლილ ობიექტებს საჯარო რეესტრის უძრავი ქონების ბაზას შეადარებთ.
დეკლარაციის შემდეგ ნაწილში თანამდებობის პირმა უნდა ასახოს ნებისმიერი მოძრავი ქონება, რომლის ღირებულება 10,000 ლარს აღემატება. ასეთი შეიძლება იყოს ავტომობილი ან ფასიანი ქაღალდები.
დეკლარაციაში ასევე ასახული უნდა იყოს პირის მიერ დოკუმენტის შევსების მომენტში საბანკო ანგარიშებზე არსებული თანხა და ნაღდი ფულის სახით მის ხელთ არსებული თანხებიც.
კიდევ ერთი პუნქტი, რომლის გადამოწმება ჟურნალისტებს ადვილად შეუძლიათ, პირის სამეწარმეო საქმიანობაა. დეკლარაციაში ამ ტიპის მონაცემებიც უნდა იყოს შეტანილი. თანამდებობის პირმა უნდა მიუთითოს მის (ან მისი ოჯახის წევრის) მფლობელობაში არსებული კომპანიების წილები და მათგან მიღებული შემოსავლები. ჟურნალისტებს ადვილად შეუძლიათ გადაამოწმონ, თუ რამდენად გამჭვირვალედ ასახა თანამდებობის პირმა თავისი ბიზნესი დეკლარაციაში. გადასამოწმებლად უნდა ეწვიოთ ბიზნესრეესტრს.
ბიზნესის გარდა დეკლარაციაში ასახული უნდა იყოს თანამდებობის პირის მიერ ანაზღაურებადი სამუშაოდან მიღებული შემოსავლები და საჩუქრები, რომლის ღირებულება 500 ლარს აღემატება. დეკლარაციის შევსებისას ისინი უთითებენ წლის განმავლობაში მიღებული ხელფასის ან ჰონორარის რაოდენობას ჯამში.
გარდა შემოსავლებისა, დეკლარაცია უნდა ასახავდეს იმასაც, თუ რა ხარჯები ჰქონდა თანამდებობის პირს წლის განმავლობაში. ამ შემთხვევაში დაფიქსირებული უნდა იყოს იმ ხარჯების ოდენობა, რომელიც ერთჯერადად გადახდისას აღემატებოდა 5,000 ლარს.
რამდენად გამჭვირვალედ ივსება საჯარო მოხელის დეკლარაცია საქართველოში?
თანამდებობის პირების მიერ დეკლარაციის სწორად და გამჭვირვალედ შევსება მასშტაბური პრობლემაა. ამის პრევენციისთვის 2017 წლიდან დაიწყო დეკლარაციების მონიტორინგი. ამ მიზნით საჯარო სამსახურის ბიუროში შეიქმნა ახალი დეპარტამენტი, რომელიც ამოწმებს დეკლარაციების გამჭვირვალობას.
დეკლარაციის მონიტორინგის მიზანია თანამდებობის პირის ქონებრივი მდგომარეობის შესახებ მის მიერ დეკლარირებული მონაცემების სისრულისა და სისწორის შემოწმება, ინტერესთა შეუთავსებლობისა და კორუფციულ სამართალდარღვევათა გამოვლენა და პრევენცია.
ბიუროს უფროსი დეკლარაციების შერჩევისათვის ყოველწლიურად, არა უგვიანეს 15 დეკემბრისა, 5 წევრის შემადგენლობით, რომელთაგან 3 არასამთავრობო ორგანიზაციის წარმომადგენელია, ხოლო 2 აკადემიური წრეების, ქმნის კომისიას. კომისია მონიტორინგისათვის დეკლარაციებს შეარჩევს ყოველი წლის 15 იანვრამდე.
კომისიის მიერ შერჩეული დეკლარაციების რაოდენობა არ აღემატება თანამდებობის პირთა საერთო რაოდენობის 5%-ს, საიდანაც ნახევარი შეირჩევა სახელმწიფო-პოლიტიკური თანამდებობის პირთა დეკლარაციებიდან, ხოლო მეორე ნახევარი – განსაკუთრებული ფაქტორების: განსაკუთრებული კორუფციული რისკის, მაღალი საზოგადოებრივი ინტერესისა და განხორციელებული მონიტორინგით გამოვლენილი დარღვევების გათვალისწინებით.
ასევე არსებობს დეკლარაციების შემთხვევით შერჩევის პრინციპიც, რომელსაც უზრუნველყოფს დეკლარაციების მონიტორინგის ელექტრონული სისტემა, დეკლარირების ერთიანი ელექტრონული სისტემიდან, ბიუროს უფლებამოსილი პირების თანდასწრებით.
ყოველი წლის არაუგვიანეს 15 თებერვლისა ბიურო, დეკლარაციების მონიტორინგის ელექტრონული სისტემის მეშვეობით, შემთხვევითი შერჩევის პრინციპით გამოავლენს შესამოწმებელ დეკლარაციებს. შერჩეული დეკლარაციების რაოდენობა არ უნდა აღემატებოდეს თანამდებობის პირთა საერთო რაოდენობის 5%-ს.
მოქალაქეებსაც აქვთ უფლება, ბიუროს მიმართონ დასაბუთებული განცხადებით და მოითხოვონ კონკრეტული პირის დეკლარაციის გადამოწმება. განცხადების დასაბუთება გულისხმობს კანონდარღვევის ფაქტების მითითებას და მის ხელთ არსებული ინფორმაციის ბიუროსთვის წარდგენას. დასაბუთებული განაცხადის განხილვის შემდგომ, საჯარო სამსახურის ბიურო წყვეტს დაიწყოს თუ არა ადმინისტრაციული წარმოება წარმოდგენილი განცხადების საფუძველზე.
კანონის თანახმად, მონიტორინგის პროცესში თუ იპოვიან თანამდებობის პირის ქონებრივ დეკლარაციაში არსებითი დარღვევას, მაშინ ეს პირი ჯარიმდება თანამდებობრივი სარგოს 20%-ით, მაგრამ არანაკლებ 500 ლარისა.
თუ შემთხვევა უფრო მძიმეა და თანამდებობის პირის ქმედებაში დანაშაულის სავარაუდო ნიშნების არსებობს, მაშინ საჯარო სამსახურის ბიურო შესაბამის დეკლარაციასა და წარმოების მასალებს შემდგომი რეაგირებისათვის უგზავნის სათანადო სამართალდამცავ ორგანოს.
მიუხედავად იმისა, რომ მონიტორინგის სისტემა არსებობს, მკვლევრების მოსაზრებით ის მაინც ვერ უზრუნველყოფს კორუფციასთან ეფექტიანად ბრძოლას. “საერთაშორისო გამჭვირვალობა – საქართველოს” მიერ 2022 წლის მარტში გამოქვეყნებულ ანგარიშში ნათქვამია, რომ საჯარო მოხელეების ნახევარი დეკლარაციებს არაკეთილსინდისიერად ავსებს და ბიუროს მონიტორინგის სისტემა სათანადოდ არ რეაგირებს ამ ფაქტებზე.
“კიდევ ერთი გარემოება, რაც ადასტურებს დეკლარაციების მონიტორინგის სისუსტეს კორუფციასთან ბრძოლის მხრივ, არის სამართალდამცავ უწყებებთან გადაგზავნილი შემთხვევების მცირე რაოდენობა – 5 წლიანი მონიტორინგის შედეგად პროკურატურაში მხოლოდ 11 დეკლარაცია გაიგზავნა, მაშინ როცა ბოლო წლების განმავლობაში, ადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და ჟურნალისტების მიერ გამოვლენილია თანამდებობრივი შეუთავსებლობის, ინტერესთა კონფლიქტისა და კორუფციის, მათ შორის უკანონო გამდიდრების, ათეულობით სავარაუდო შემთხვევა,” – წერია ანგარიშში.
ქართულ მედიაში თანამდებობის პირთა მიერ დეკლარაციების არაკეთილსინდისიერად შევსების არაერთი მაგალითი შეგიძლიათ იპოვოთ. “აი, ფაქტი” ასეთ შემთხვევებზე ხშირად გიყვებათ.
მაგალითად, ვიკვლევდით იმერეთის მუნიციპალიტეტების ადგილობრივ მთავრობებში დასაქმებული თანამდებობის პირები რამდენად გამჭირვალედ ავსებდნენ დეკლარაციებს და საჯაროდ გამოქვეყნებულ დოკუმენტებში არაერთი უზუსტობა ვიპოვეთ.
ჩვენი მორიგი გამოძიება ცხადყოფდა, რომ ყოფილმა პარლამენტარმა არ ჩათვალა საჭიროდ, 10 შევსებული დეკლარაციიდან რომელიმეში მაინც მიეთითებინა, რომ სიძესა და ქალიშვილთან ერთად ცხოვრობს. ეს მაშინ როცა, სიძისა და ქალიშვილის კომპანიები სახელმწიფოსგან სოლიდურ დახმარებებს იღებდნენ.
დეკლარაციებს დარღვევით ავსებდა საქართველოს ყოფილი პრემიერ-მინისტრი. ამაზე “პანამის დოკუმენტებშიც” იყო საუბარი. გამოძიების თანახმად, ივანიშვილმა დეკლარაციაში არ მიუთითა ოფშორულ ზონაში მის მიერ დაფუძნებული კომპანიის შესახებ.
