“ვალმა სთქვა: ჭუჭრუტანაში შემოვძვრები და კარში ვეღარ გავეტევიო” – ამ ანდაზასავით დაემართა საქართველოს მთავრობის შინ და გარეთ აღებულ ვალებს. ათი წლის წინ, ჭუჭრუტანიდან რომ შემოვიდა, 7 მილიარდი ლარი იყო, მერე გასუქდა, გამაღლდა, 30 მილიარდი გახდა და ახლა, კარშიც ვეღარ გადის.
თუ ფული გვჭირდება და არ გვაქვს, ვისესხოთ, მადლისთვის გვაძლევენო, ასე ვერ ვიტყვით. სახელმწიფოს ვალის აღება უსაზღვროდ არ შეუძლია, ამას კანონი უკრძალავს. ვალის რაოდენობა რომ მთლიანი შიდა პროდუქტის 60%-ზე მეტი არ უნდა იყოს, ეს საერთაშორისო რეკომენდაციებშიც წერია.
ზღვარს ზედიზედ ორი წელია ვცდებით. შარშან მთლიანი სამთავრობო ვალი 30 მილიარდი ლარი, მშპ-ს 60.8% იყო. წელს ვალი 31 მილიარდი გვაქვს, ანუ მშპ-ს 61.6%.
საგარეო ვალი მკვეთრად შარშან, პანდემიისას გაიზარდა. 2020-ში უცხოური ბანკებისგან 8 მილიარდი ლარი ვისესხეთ. ჩვენი სტატიიდან გაიგებთ, ვისგან ავიღეთ სესხები და რამდენად ჭკვიანურად მოვახმარეთ ეს ფული ვირუსთან ბრძოლას. მოგიყვებით იმასაც, რატომ არის ჩვენი მთავრობის სიხარბე და ვალის მოყვარეობა კანონდარღვევა.
კანონი გვაქვს და არავინ ასრულებს
სახელმწიფოს ვალის აღება რომ უსასრულოდ არ შეუძლია, ამას ევროკავშირიც ამბობს. ჯერ კიდევ 1992 წელს, მაასტრიხის ხელშეკრულებით განისაზღვრა, რომ ვალი ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) 60 პროცენტს არ უნდა ასცდეს. 2011 წელს კი ევროკავშირის სტანდარტი ქართულ კანონმდებლობაშიც ჩაიწერა.
ეკონომიკური თავისუფლების აქტის მიხედვით, ქვეყნის სამთავრობო ვალი, ანუ საშინაო და საგარეო ვალები ერთად, არ უნდა იყოს მშპ-ს 60 პროცენტზე მეტი. არსებობს გამონაკლისიც. ამ ნიშნულამდე მისვლა შესაძლებელია, თუ ქვეყნის ეკონომიკური ზრდა შენელებულია, მაგრამ ასეთ დროს მთავრობამ პარლამენტს ვალის შემცირების გეგმა უნდა წარუდგინოს.
ჩვენი ეკონომიკური ზრდა შენელებულია, ანუ მთავრობას ვალის მაქსიმალურ ნიშნულამდე გაზრდა ეპატიება. თუმცა, პარლამენტისთვის ვალის შემცირების გეგმა ჯერ არ გაუცვნიათ. 11 ივნისს, ფინანსთა მინისტრი პარლამენტში კი იყო, მაგრამ ამაზე არ უსაუბრია.
ეკონომისტი პაატა შეშელიძე გვიყვება, რომ 2011 წელს ვალის მაქსიმალური ზღვარი როცა დააწესეს, არ უფიქრიათ, რა ზომები უნდა მიეღოთ ამ ნიშნულის გადაცდომისას. მისი თქმით, ეს თვითონ კანონის შემქმნელებს არ აწყობდათ. ამიტომ, სახარბიელო პოზიციაშია ახლანდელი მთავრობაც.
“ჩემი აზრით, მთავრობა როდესაც რამეს არღვევს, ავტომატურად უნდა გადადგეს, ეს არ ჩაიდო კანონში და რახან არ ჩაიდო, მექანიზმიც არ არსებობს. ფაქტობრივად, ფარატინა ქაღალდად აქციეს. ახლა შეგნებულად იღებენ ისეთ ვალს, რომელიც უფრო მეტია, ვიდრე 60%. შეიძლება ჰქონდეთ არგუმენტი, რომ სხვა გზა არ გვაქვს და კანონი ითვალისწინებს ‘ემერჯენსებს’. მაშინ, ეს ‘ემერჯერნსი’ და კრიზისი უნდა დასაბუთდეს, რატოა მაინცდამაინც ამ ვალის აღების ვალდებულება და ამის შემდეგ დაუშვან, მაგრამ ისეთ დროს მოხდა ეს ყველაფერი, პარლამენტში არავინ იყო, ვინც შეეწინააღმდეგებოდა,” – ამბობს პაატა შეშელიძე.
ეკონომისტის თქმით, 60-პროცენტიანი ზღვარი იმიტომ არ არის, რომ მაინცდამაინც ამ ნიშნულამდე ავიდეთ. ეს პირობითად ჩაიწერა, რადგან უკვე არსებობდა ევროკავშირის სტანდარტი. სინამდვილეში კი ეკონომიკური თავისუფლების აქტის მიზანი სესხების შემცირება იყო.
2017 წელს ფინანსთა სამინისტრო შემცირებას არა, მაგრამ იმას კი გვპირდებოდა, არ გავცდებით ვალის იმ ნიშნულს, რაც ახლა გვაქვსო. მაშინ სახელმწიფო ვალის შეფარდება მშპ-თან მხოლოდ 45 პროცენტი იყო და კანონის ფარგლებშიც ჯდებოდა.
ნასესხები ფულიდან რა მოხმარდა პანდემიას
2021 წლის მაისის მონაცემებით, საქართველოს მთავრობას 25 მილიარდის საგარეო ვალი აქვს. ეკონომიკის მინისტრი ნათია თურნავა ამბობდა, რომ არა პანდემია, ასე არ იქნებოდაო.
მხოლოდ ვირუსთან ბრძოლისთვის სახელმწიფომ საერთაშორისო ფინანსური ორგანიზაციებისგან 5 მილიარდ ლარზე მეტი საგარეო ვალი აიღო.
ნასესხები ხუთი მილიარდი ლარი სამინისტროებზე გადანაწილდა და მათი სურვილისამებრ დახარჯეს. ყველაზე მეტი, 873 მილიონი ლარი ჯანდაცვის სამინისტროს ჩაერიცხა. მათ ვკითხეთ, კონკრეტულად რას მოხმარდა ნასესხები თანხები.
თანხის უმეტესობა, 573 მილიონი ლარი კოვიდ-19-ის წინააღმდეგ სწრაფი რეაგირების პროექტისთვის გამოიყო. ამ თანხის განკარგვა სამინისტროს 2022 წლის მაისამდე შეუძლია. ამჟამად კი სამინისტროს მიერ დახარჯულია 317.5 მილიონი ლარი:
- სოციალური დახმარება – 51 მილიონი ლარი
- უმუშევართა კომპენსაცია – 163 მილიონი ლარი
- სამედიცინო დაწესებულებების აღჭურვა – 35 მილიონი ლარი
- ვებგვერდი და აპლიკაცია – 449,000 ლარი
- სამედიცინო ინვენტარი – 68 მილიონი ლარი
სესხად აღებული დანარჩენი თანხა კი შემდეგნაირად განაწილდა:
- ენერგეტიკის სფეროში საქართველოს მიერ დაგეგმილი რეფორმების მხარდასაჭერად ეკონომიკის სამინისტროს აღებული ვალიდან 733 მილიონი ლარი ერგო;
- ფინანსთა სამინისტროს 882 მილიონი ლარი გადაეცა ქვეყნის ფინანსური მდგომარეობის შენარჩუნების, covid-19-ზე სწრაფი რეაგირებისა და პანდემიით გამოწვეული გაუთვალისწინებელი ხარჯების დასაფინანსებლად;
- საქართველოს განათლების, მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის სამინისტროს გადაეცა 168 მილიონი ლარი პროფესიული განათლებისა და გადამზადების სექტორის მხარდასაჭერად;
- საქართველოს რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტროს 432 მილიონი ლარი გადასცეს წყალმომარაგებისა და წყალარინების სექტორის მართვის მიდგომების ჩამოსაყალიბებლად;
- covid-19-ით გამოწვეული ეკონომიკური გამოწვევის დასაძლევად და მოსახლეობის კეთილდღეობის გასაუმჯობესებლად 1.6 მილიარდი ლარი ფინანსთა, ჯანდაცვის, ეკონომიკის, გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტროებმა, საქართველოს სტატისტიკის ეროვნულმა საააგენტომ, ეროვნულმა ბანკმა და საპენსიო სააგენტომ გაინაწილეს.
საკითხავია, ჭკვიანური იყო თუ არა ვალად აღებული თანხების ასე განკარგვა. “აისეტის” კვლევითი ინსტიტუტის ეკონომისტი, გიორგი პაპავა გვეუბნება, რომ ვალის აღება შეიძლება გამართლებული იყოს, თუ ის ეფექტიანად დაიხარჯება:
“ვალი არც ერთ შემთხვევაში არაფრისთვის უნდა ავიღოთ, ეს მიდგომა სწორად არ მიმაჩნია, თუმცა ბუნებრივია, სახელმწიფოს პასუხი უნდა მოვთხოვოთ, რა გაუმჯობესდა გაზრდილი ვალის კვალობაზე, რამდენად იყო ამის საჭიროება. პანდემიის საჭიროებები ძალიან ფართო ცნებაა. როდესაც ვალით რაღაცას აფინანსებ, კიდევ უფრო მეტი მოგეთხოვება, გამჭვირვალობის და ეფექტურობის კუთხით, ვიდრე მაშინ, როცა საგადასახადო შემოსავლებით აფინანსებ, იმიტომ, რომ მომავალ ვალდებულებებს იზრდი.”
ეფექტიანად დაიხარჯაო ვერ ვიტყვით მსოფლიო ბანკისგან ვალით აღებულ 410 ათას ლარზე, რომელიც ჯანდაცვის სამინისტრომ სტოპ-კოვიდ აპლიკაციის ქართულ ენაზე მოსარგებად გადაიხადა, ორ თვეში კი აპლიკაცია საერთოდ გააუქმა. პროგრამას კარგად არც ის ორი თვე უმუშავია. ბუნდოვანია, რამდენად გამოსადეგი იყო ის ვირუსის კონტროლისთვის, რასაც ჯანდაცვის მინისტრი გვპირდებოდა.
ფინანსთა სამინისტრომ გვითხრა, 2020-21 წელს ბიუჯეტის თანხები ძირითადად პანდემიას და ანტიკრიზისულ გეგმას მოხმარდა, ამიტომ დამატებითი რესურსი დაგვჭირდაო. ანტიკრიზისული გეგმა რომ ჭკვიანურად შედგენილი არ იყო და თანხები მიზნობრივად არ დახარჯულა, ამაზე “აი, ფაქტი” გაზაფხულზეც გიყვებოდათ. არასათანადოდ იყო დაგეგმილი კომუნალურების სუბსიდიებისა და კომპენსაციების გაცემის პროცესი.
“ვალებში გადავარდნის” თავიდან აცილება შესაძლებელი იყო
ხელფასი რომ არ გვყოფნის და ვალის აღებაც არ გვინდა, ამ დროს, ფულის ბეჭდვა რომ შეგვეძლოს, კარგი იქნებოდა, ხომ? აი, მთავრობას ეს შეუძლია. ლარს ბეჭდავს და ასე ფარავს გაზრდილ ხარჯებს, თუმცა გაუფასურება და კუპონებად ქცევაც არ აწყობს, ამ დროს კი დასახმარებლად უცხოელ კრედიტორებს მიმართავს. ასე მარტივად ზრდიან საგარეო ვალებს.
ეკონომისტები მთავრობას ამ ნაბიჯებს უწუნებენ. მათი აზრით, გამოსავალი ეკონომიის გაკეთება, სხვა სიტყვებით კი “ქამრების შემოჭერაა”. ისინი ფიქრობენ, რომ მთავრობას ვალების აღება შეცდომების გამო მოუწია.
“გქონდათ შემოსავალი ორი ათასი ლარი თვეში, აუცილებელ ხარჯებს აფინანსებდი, დამატებით დადიოდი თეატრში, მუსიკის მოსასმენად, ფეხბურთს უყურებდი. ეს ორი ათასი რომ გაგიხდა 1,500 ლარი, ის ხარჯი, რომლის შემცირებაც შეგეძლო, უნდა შეამცირო. ამას აკეთებ, მაგრამ ფულის ბეჭდვის საშუალება არ გაქვს, როგორც მოქალაქეს. მთავრობას ამის საშუალება აქვს, მაგრამ რამდენი უნდა ბეჭდოს, ხო? ამიტომ მიმართავს მეორე ხერხს, იღებს საგარეო ვალებს. ამ საგარეო ვალებით ისევ თავის ხარჯებს აფინანსებს, რომელიც ჰქონდა აქამდე,” – ამბობს “ეკონომიკური ტრანსფორმაციის ცენტრის” დამფუძნებელი მათე გარდავა.
“უამრავი მცდარი გადაწყვეტილების შედეგად დასჭირდათ ამდენი ფული. მაგალითად, ჯარიმები რომ დააწესეს და მერე პატიობენ ხალხს. პანდემიისას, ხალხი სახლში იყო, არაფერს აკეთებდა და მაინც ხელფასებს იღებდა. იძახდნენ, დარჩით სახლში, ჩვენ ვიმუშავებთო. ეს იყო ნონსენსი, როგორ ჰგონიათ ადამიანებს, რომ შეიძლება ასეთი რამე მოხდეს დანაკარგების გარეშე,” – ამბობს ეკონომისტი პაატა შეშელიძე.
“აისეტის” კვლევითი ცენტრის ეკონომისტ გიორგი პაპავას აზრით, საგარეო ვალის დიდი რაოდენობით აღება იმიტომაც არ არის გამართლებული, რომ სესხები უცხოურ ვალუტაში გვაქვს, ლარი კი გაუფასურებულია. მისი თქმით, სახელმწიფო პროპაგანდას ეწევა, რომ მოქალაქეებმა სესხები ლარში აიღონ, ამ დროს კი თვითონ იქცევა სარისკოდ.
“სულ რომ ახალი ვალი არ ავიღოთ, რაც გვაქვს, ისიც კი შეიძლება მშპ-სთან შეფარდებით მნიშვნელოვნად გაიზარდოს, თუ ლარი გაუფასურდა.”
სხვებს რატომ ვედრებით?
“ჩვენზე გაცილებით მდიდარ ქვეყნებსაც მოუწიათ გარე სესხების გაზრდა. ცალკე აღებული სახელმწიფო მხოლოდ საკუთარ რესურსებზე დაყრდნობით, ამ დიდ გამოწვევას ვერ გაუმკლავდება,”- თქვა ეკონომიკის მინისტრმა ნათია თურნავამ გასული წლის ბოლოს. თითქოს დაგვამშვიდა, მარტო ჩვენ არ ვართ ამ დღეშიო. თუმცა, ვის ვედრებით?
მართალია, მაღალშემოსავლიან ქვეყნებს ვალი მშპ-ს არა 60, არამედ 100 და 200%-ზეც მეტიც აქვთ. მაგალითად, იაპონიაში სახელმწიფოს მთლიანი ვალი მშპ-ს 238%-ია, აშშ-ში 160-%, ესპანეთში – 147%, დიდ ბრიტანეთში – 144%, საფრანგეთში – 124%, ავსტრიაში – 89%, გერმანიაში კი – 68%.
ეკონომისტების აზრით, ის, რომ ძლიერი ეკონომიკის ქვეყნები სესხებს თამამად იღებენ, არ ნიშნავს, რომ უნდა მივბაძოთ. მათ ვალის გადახდა ჩვენზე გაცილებით მარტივად შეუძლიათ და მსესხებლებიც მეტად ენდობიან. ეკონომისტები ამბობენ, რომ ჩვენნაირი სუსტი ეკონომიკის სახელმწიფო უნდა მოიქცეს ღარიბი ადამიანივით, რომელიც თავს ვერ აძლევს უფლებას, ფული ისესხოს.
“ის, რომ გერმანიის მთავრობა ხარჯების შემცირებას არ აპირებს, ეს არ ნიშნავს, რომ შენც იგივე უნდა გააკეთო და აიღო კიდევ სესხი. გერმანიის ეკონომიკა მაღალშემოსავლიანია, უფრო ძლიერია და უფრო მეტად იტანს ხარჯებს. განსხვავებით ჩვენი ეკონომიკისგან, რომელიც იყო დამოკიდებული ტურიზმზე და ჩამოგვენგრა თავზე. ბევრ განვითარებულ ქვეყანას მიაკლდა ფული და უარი არ თქვეს სესხებზე, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ კარგი იყო. ისიც ცუდი იყო და შენ უფრო ცუდს აკეთებ, იმიტომ რომ შენი ეკონომიკა არის მკვდარი,”- ამობს ეკონომისტი მათე გარდავა.
“თუ ღარიბ ადამიანს ვალი აქვს თავისი წლიური შემოსავლის 60%, მისთვის ეს გაცილებით უფრო საფრთხისშემცველია, ვიდრე მდიდარისთვის. ქვეყნების შემთხვევაშიც ასეა. ამერიკისთვის ეს ვალი დიდ პრობლემას არ წარმოადგენს. თუ ყოველწლიურად შემოსავალი გეზრდებათ 5%-ით და სესხში იხდი, მაგალითად, 20%-ს, რეალურად ახერხებ ამ ვალის მომსახურებას. ამერიკის ეკონომიკური ზრდა არ მერყეობს, პანდემიები და კრიზისები რომ გამოვრიცხოთ, მაინც სტაბილური ზრდა აქვს,” – ამბობს “აისეტის” ეკონომისტი გიორგი პაპავა.
ბევრი ვალი საქართველოს რეპუტაციას დააზიანებს
“ღარიბი ადამიანისთვის სესხება არ გვიყვარს არავის, ხომ? შესაბამისად, როდესაც ჩვენც გვეზრდება ვალი რაღაც ნიშნულზე, იმის მერე უკვე თანხების სესხება გართულდება. ეკონომიკური თავისუფლების აქტის მუღამიც ეს არის, რომ დისციპლინა დაუწესოს სახელმწიფოს, მოდი, ნუ გაზრდი ხარჯებს, ნუ აიღებ მნიშვნელოვან ვალებს, რომ ყოველთვის იყო ფორმაში,” – ამბობს გიორგი პაპავა.
ეკონომისტების აზრით, მთავრობას ამაზე წინასწარ უნდა ეფიქრა. ისე უნდა განეჭვრიტათ, რომ მომავალში უცხოელ კრედიტორებთან მისასვლელი პირი ჰქონოდათ. კორონავირუსის შემდეგ რამე სხვა კრიზისი რომ დაგვიდგეს, საეჭვოა, მოგვცემენ თუ არა კიდევ ფულს.
“ეგ ზღვარი ტყუილად არ არის. იმიტომაა დაწესებული, რომ მეტს ვერ “ვქაჩავთ”, თუნდაც გადასახადებს ყოველწლიურად და ყოველკვარტლურად. ეს 60%-იანი ზღვარი იმიტომ გვაქვს, რომ ამხელა ეკონომიკებისთვის ლოგიკური ზღვარია, მეტის მომსახურება არ შეგვიძლია. ამ ზღვარზე არსებობა პრობლემაა იმიტომ, რომ შეიძლება სხვა პანდემია გაჩნდეს, სხვა ეკონომიკური კრიზისი გაჩნდეს, ეს სულ ხდება და ახალ სესხს ვეღარ ავიღებთ ზღვარზე რომ ვიქნებით,” – ამბობს კავკასიის უნივერსიტეტის ეკონომიკის სკოლის დეკანი სოსო ბერიკაშვილი.
ფინანსთა სამინისტრო უახლოეს მომავალში სახელმწიფო ვალის შემცირებას გვპირდება. 1 ივნისს გაცხადებული პროგნოზით, ვალი 2025 წლისთვის მშპ-ს 54.2%-მდე შემცირდება, კიდევ უფრო ოპტიმისტური სცენარით – 49.2%-მდე. ხოლო სიტუაციის გაუარესების შემთხვევაში, მშპ-თან სახელმწიფო ვალის შეფარდება კიდევ გაიზრდება და 2025 წელს 63.2%-ს მიაღწევს.
