გელათის თავზე ლურჯი ტენტის გამოჩენამ საზოგადოება გამოაფხიზლა და მას შემდეგ თვე არ გავა ისე, ამ ძეგლის ამბავი არ გაშუქდეს. მაგრამ ნაკლები ყურადღება ეთმობა კომპლექსში შემავალ წმინდა გიორგის ეკლესიას, რომელიც მე-13 საუკუნეში აშენდა, ჩვენამდე მოაღწია და ახლა მისი მხატვრობა ჭერიდან ცვივა.
სააგენტოს მონიტორინგის ანგარიშში, რომელიც 2020 წლის ოქტომბერში გამოქვეყნდა, წერია, რომ მონასტრის წევრებისა და დამხმარეების თქმით, გუმბათქვეშა სივრცეში, იატაკზე მუდმივად აღინიშნება ძალიან წვრილი, ჩამოცვენილი ნაწილაკები.
გამოძიების ამ ნაწილში გიყვებით, რა გადახდა წმინდა გიორგის ეკლესიას თავს და რატომ არ იტეხს იხტიბარს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტო, რომელიც ოფიციალურ განცხადებებში ნაკლებ ყურადღებას უთმობს წმინდა გიორგის ეკლესიის მდგომარეობას. არ სრულდება არც ქართველი სპეციალისტებისა და გელათის გულშემატკივარი აქტივისტების მოთხოვნა, რომ დროებით მაინც გადაიხუროს წმინდა გიორგის ეკლესია.
ჩვენი გამოძიების წინა სერიებში კი უკვე მოგიყევით მთავარი ტაძრის გასაჭირზე: საპროექტო დოკუმენტაციის ხარვეზებზე, გადახურვისას გამოყენებული კრამიტის და ჰიდროიზოლაციის მოწყობის პრობლემებზე.
წმინდა გიორგის ეკლესიაში სამუშაოები ამ თანმიმდევრობით მიმდინარეობდა:
2010 წელი – ეკლესიაში კედლის მხატვრობის კონსერვაცია იმ მიზნით ჩატარდა, რომ სახურავის დაგეგმილ სარეაბილიტაციო სამუშაოებს მხატვრობა არ დაეზიანებინა;
2012 წელი – ა(ა)იპ “საქართველოს მემკვიდრეობამ” ეკლესიის გუმბათის თუნუქის სახურავი მოჭიქული, მწვანე, თიხის კრამიტით შეცვალა;
2017 წელი – გადახურეს წმინდა გიორგის ეკლესიის საკურთხეველი და მკლავების ნაწილი მწვანე კრამიტით;
2018 წელი – შპს “იკორთა 2007”-მა ეკლესიის მკლავების დარჩენილი ნაწილის მწვანე კრამიტით გადახურვა დაიწყო.
ნიკა ვაჩეიშვილი კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტოს სწორედ მაშინ ხელმძღვანელობდა, როცა წმინდა გიორგის ეკლესიის გუმბათის სახურავის შეცვლა დაიწყეს. ამ დროს გელათის კომპლექსში შემავალ ყველა შენობას თუნუქის სახურავი ჰქონდა. წმინდა გიორგის ეკლესიის გუმბათზე კი ის კრამიტი გამოიყენეს, რომელიც ისტორიულად ქართულ ტაძრებს ფარავდა.
პირველ ეტაპზე მხოლოდ გუმბათი გადახურეს და ამ სამუშაოს ა(ა)იპ “საქართველოს მემკვიდრეობა” ასრულებდა. სწორედ ამ ორგანიზაციას ეკუთვნის
კომპლექსის სხვადასხვა შემადგენელი ნაწილების რეაბილიტაციისთვის საჭირო საპროექტო დოკუმენტაცია. მათ შორის მთავარი ტაძრის გადახურვის პროექტი, რომლის ხარვეზების აღიარება სააგენტოს ახლა ირიბად მაინც უწევს.
მთავარი ტაძრის მსგავსად, წმინდა გიორგის ეკლესიის შემთხვევაშიც საპროექტო დოკუმენტაცია არ და ვერ უზრუნველჰყოფდა სამუშაოების წარმატებულად შესრულებას. რადგან, რიგ შემთხვევებში, საპროექტო დოკუმენტაცია უბრალოდ არ არსებობდა. მაგალითად, აი, ეს შემთხვევაც გამოდგება.
2012-2013 წლებში “საქართველოს მემკვიდრეობამ” წმინდა გიორგის ეკლესიის გუმბათი კრამიტით გადახურა. ქვედა ნაწილებზე, ე.წ. მკლავებზე კი ძველი, თუნუქის სახურავი დარჩა. 2016 წელს გადაღებულ ფოტოში ჩანს, რომ საკურთხევლი და მის მიმდებარედ არსებული მკლავების ნაწილი კრამიტით არაა დახურული.
2018 წელს ა(ა)იპ “საქართველოს მემკვიდრეობამ” მოამზადა წმინდა გიორგის ეკლესიის რეაბილიტაციისთვის საჭირო საპროექტო დოკუმენტაცია. აქ ჩასმულია ფოტო, რომელიც გვიჩვენებს, რომ საკურთხეველი და მკლავების ნაწილი კრამიტითაა დაფარული.
საპროექტო დოკუმენტში კი აღნიშნულია, რომ გუმბათი, საკურთხეველი და მკლავების ნაწილი 2012 წელს გადაიხურა. ეს, როგორც ფოტოები მოწმობს, ფაქტობრივი შეცდომაა.
კახა ტრაპაიძე, ა(ა)იპ “საქართველოს მემკვიდრეობის” ხელმძღვანელია. ეს ორგანიზაცია ამზადებდა გელათის კომპლექსის რეაბილიტაციის საპროექტო დოკუმენტაციას და წმინდა გიორგის ეკლესიის გუმბათიც გადახურა. ტრაპაიძემ გვითხრა, რომ არ ახსოვს, 2012 წელსვე, გუმბათთან ერთად გადაიხურა თუ არა საკურთხეველი და მკლავების ნაწილი. ამიტომ, სჯობს, 2018 წელს მომზადებულ საპროექტო დოკუმენტაციას ენდოთო.
რატომ გასცა სააგენტომ ნებართვა, რომ შესაბამისი პროექტისა და სათანადო დაგეგმვის გარეშე გადახურულიყო წმინდა გიორგის ეკლესიის საკურთხეველი და მკლავების ნაწილი? ან რა უძღოდა წინ ამ სამუშაოებს? სააგენტომ ჩვენს კითხვებს არ უპასუხა.
მეორე ეტაპზე, როდესაც წმინდა გიორგის ეკლესიის მთლიანი გადახურვა დადგა დღის წესრიგში, კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტომ ტენდერი გამოაცხადა. ტენდერში მონაწილეობა მხოლოდ ერთმა კანდიდატმა, შპს “იკორთა 2007”-მა მიიღო. ეს ის კომპანიაა, რომელიც გელათის მთავარი ტაძრის სახურავს 2014 წლიდან აკეთებდა.
არადა, შპს “იკორთა 2007” სააგენტოსთან 2007 წლიდან თანამშრომლობს და ათეულობით ძეგლის რეაბილიტაციის პროექტი აქვს შესრულებული. ნიკა ვაჩეიშვილს, კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტოს ყოფილ ხელმძღვანელს ვკითხეთ, რატომ და როგორ მიაბარა სააგენტომ მსოფლიო მნიშვნელობის გელათი ამ კომპანიას.
მისი თქმით, სააგენტომ კახა ტრაპაიძეს მაშინ მისცა უფლება, თავად შეერჩია სამუშაოების შემსრულებელი და “იკორთა 2007” ასე აღმოჩნდა გელათში. მას შემდეგ ტრაპაიძე და “იკორთა” გელათში ერთად საქმიანობენ.
საინტერესოა, რატომ აირჩია წმინდა გიორგის ეკლესიის სახურავის შესაკეთებლად სააგენტომ 2018 წელს ისევ “იკორთა-2007,” მაშინ როცა ამ კომპანიის მიერ გადახურულ მთავარ ტაძარს ამ დროს უკვე ჰქონდა პრობლემები. 2016 წელს გელათის ღვთისმშობლის შობის ტაძარში წყალი ჩადიოდა. ამას მედიაც აქტიურად აშუქებდა და სააგენტოსაც უნდა სცოდნოდა, რადგან მათი ინსპექტორები და პროექტის საავტორო გუნდი გელათში მიმდინარე სამუშაოებს აკვირდებოდნენ.
პასუხი ამ კითხვაზე სააგენტოსგან ისევ ვერ მივიღეთ.
ამ ვითარებაში დაიწყო “იკორთა-2007”-მა წმინდა გიორგის ეკლესიის შეკეთება, რომლისთვისაც ჩვენ ბიუჯეტიდან 200,000 ლარი გადავიხადეთ. პროექტში წმინდა გიორგის ეკლესიის შეკეთებაზე მხოლოდ ეს ჩანაწერია: “გელათის სამონასტრო კომპლექსის რეაბილიტაციის წინა ეტაპზე დაწყებული წმინდა გიორგის ეკლესიის მოჭიქული კრამიტით გადახურვის სამუშაოების დასრულება, რაც ითვალისწინებს გადახურვის დარჩენილ ფართობზე ამორტიზირებული თუნუქის საბურველის მოხსნას, ბურულქვეშა ხის კონსტრუქციის დაშლა-გატანას, დაზიანებული ლავგარდანის აღდგენა-რესტავრაციას, ბურულქვეშა სივრცეების შევსებას მსუბუქი შემავსებლით და ახლად დამზადებული მოჭიქული კრამიტის საბურველის მოწყობას. “
სხვა, უფრო დეტალური განმარტება იმაზე, თუ ეს სამუშაოები როგორ უნდა ჩატარდეს, რა მეთოდოლოგიით, არსად გვხვდება.
საპროექტო დოკუმენტაციაში არაფერია ნათქვამი, თუ როგორ უნდა ამოივსოს კედლის ბზარები და სახურავის კედელთან შეერთების ადგილები, ან როგორ უნდა დალაგდეს კრამიტი სახურავზე, ან რა მასალითა და მეთოდოლოგიით უნდა მოეწყოს სახურავის ქვეშ ჰიდროსაიზოლაციო ფენა, რომელიც წყალს უძველეს მხატვრობამდე არ ჩაუშვებს.
ახლა კი რა რეალობაა წმინდა გიორგის ეკლესიაში?
კრამიტებს შორის ამოვსებული ნაპრალებიდან შემავსებელი ალაგ-ალაგ ამოცვენილია; კრამიტი დამაგრებულია დაჟანგული სამსჭვალებით, არადა, უჟანგავი უნდა გამოეყენებინათ; კედლებთან გადახურვის შეერთების ადგილები შევსებულია კირით, რომელიც ალაგ-ალაგ დაბზარულია და როგორც ჩანს, ინტერიერში წყალს უშვებს.
ეკლესიის ინტერიერში კი მხატვრობა ნესტიანდება და თანდათან დაბლა ცვივა კიდეც. 2020 წლის გაზაფხულ-ზაფხულზე სააგენტოს ჯგუფი გელათში მდგომარეობის შესაფასებლად ჩადიოდა. იმდროინდელ ანგარიშში წერია, რომ 2017-2018 წლების მდგომარეობასთან შედარებით, წმინდა გიორგის ეკლესიის მხატვრობა გაუარესებული იყო ექვს ადგილას. Სააგენტოს წარმომადგენლებმა მხატვრობის ეს მდგომარეობა ე.წ. Ხარაჩოს გარეშე, ქვემოდან შეამჩნიეს. არ დაგვავიწყდეს ისიც, რომ მხატვრობას კონსერვაცია 2010 წელს სწორედ იმიტომ ჩაუტარდა, რომ სახურავის შეცვლისას კიდევ უფრო არ დაზიანებულიყო.
მთავარი ტაძრის მსგავსად, წყალსაწრეტი სისტემა არც წმინდა გიორგის ეკლესიაზეა მოწყობილი. შესაბამისად, ნალექის დროს წყალი პირდაპირ კედლებზე ჩამოედინება. სააგენტოს მიერ გამოქვეყნებულ ანგარიშში ამ საკითხზე ზედაპირულადაა საუბარი.
ეთო ედიშერაშვილი გიორგი ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა დაცვის ეროვნული კვლევითი ცენტრის თანამშრომელია. ის და მისი კოლეგები წლებია, გელათის საგას თვალს ადევნებენ და იბრძვიან, რომ პროცესი მეტად გამჭვირვალე და სამართლიანი გახდეს. ედიშერაშვილი გვიყვება, რა პრობლემების წინაშეა დღეს წმინდა გიორგის ეკლესია და მის კედლებზე აქამდე შემორჩენილი XVI საუკუნის ფრესკები.
“ჩვენი ვიზიტებისას ივლისსა და სექტემბერში წმინდა გიორგის ეკლესიის ინტერიერში თითქმის იგივე ტიპის დაზიანებები აღინიშნებოდა კედლის მხატვრობაზე, რაც ღვთისმშობლის შობის ტაძარში. სურათის ასეთი მსგავსება მით უფრო გასაკვირი იყო, რომ ვიცოდით, წმინდა გიორგის ეკლესიის მხატვრობის კონსერვაცია გადახურვების რეაბილიტაციის დაწყებისას შესრულდა. განსაკუთრებით თვალშისაცემი იყო: გამუქებული ნესტის ლაქები და ნესტის სუნი ეკლესიაში; მხატვრობის ბიოლოგიური დაზიანებები და მხატვრობის მცირე ნაწილაკების ცვენა,” – აღგვიწერს ნანახს ედიშერაშვილი.
კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტო ცოცხალი თავით არ აღიარებს, რომ წმინდა გიორგის სახურავსაც ის პრობლემები აქვს, რაც მთავარ ტაძარს. მათი აზრით, კედელზე ჩამოსული წყალი ასველებდა საძირკველს, რაც ნესტის სახით კედლის ინტერიერში გამოდიოდა, მაგრამ საძირკვლიდან გამოსული ნესტი როგორ აზიანებს კედლის თავში, ჭერთან არსებულ მხატვრობას, გაუგებარია. Მათივე ანგარიშში მოცემული დაზიანებული ადგილები ეკლესიის ძირიდან რამდენიმე მეტრის სიმაღლეზეა, სახურავთან ახლოს.
თუმცა, სააგენტო აღიარებდა ეკლესიაში არსებულ არასახარბიელო კლიმატურ პირობებს, რომელიც მხატვრობას საფრთხეს უქმნის. კლიმატური პირობები აშკარად 2017-2018 წლებში შეიცვალა, რის შემდეგაც დაიწყო მხატვრობის დაზიანების პროცესი. თავის ანგარიშშიც სააგენტოს ჯგუფი წერს, რომ ამ პერიოდის შემდეგ გაუარესდა მხატვრობის მდგომარეობა ექვს ადგილზე.
აქ ერთი საკითხია საგულისხმო: ბოლო დრომდე სააგენტო მთავარი, ღვთისმშობლის შობის ტაძრის გადახურვის პრობლემას მთლიანად კრამიტის ხარისხსს აბრალებდა. ამბობდნენ, რომ სამუშაოების შემსრულებელმა კრამიტის ხარისხი მათთან შეუთანხმებლად შეცვალა და ხელით დაწნეხილი კერამიკული კრამიტის ნაცვლად ჩამოსხმული გამოიყენა. წმინდა გიორგის ეკლესიის გადახურვაზე კი ხელით დაწნეხილი კრამიტია გამოყენებული, მაგრამ პრობლემები მაინც არსებობს. გამოდის, რომ კრამიტი არაა გადამწყვეტი.
თუ სააგენტო წმინდა გიორგის გადახურვის პრობლემას აღიარებს, გამოდის, რომ კრამიტის არგუმენტი ხელიდან ეცლებათ. მაშ, რაშია საქმე თუ არა კრამიტში?
როგორც წინა ნაწილში მოგიყევით, მთავარ ტაძარზეც კრამიტი დალაგებულია კირ-დუღაბის ხსნარზე და მის ქვეშ იზოლაცია დაუგეგმავად არის გაკეთებული. წმინდა გიორგის ეკლესიაშიც ეს ნაწილია პრობლემური.
აქაც კირ-დუღაბი გამოიყენეს კრამიტის დასამაგრებლად და სახურავის ქვეშ სიცარიელეც 30 მ3 კირ-დუღაბით შეავსეს.
ცნობილ იტალიელ ექსპერტს, ძველი ნაგებობების წყლისა და ნესტისგან დაცვის სპეციალისტს, იპოლიტო მასარის “ხელოვნების საერთაშორისო ცენტრმა” 2020 წლის ზაფხულზე, მას შემდეგ მიმართა, რაც გელათის მთავარ ტაძარზე ლურჯი ტენტის გადაფარებამ საზოგადოება აღაშფოთა. 2020 წლის სექტემბერში მასარიმ კომპანიას გამოუგზავნა სამუშაო დოკუმენტი, სადაც განხილულია გელათზე ჩატარებული სამუშაოები.
“კრამიტის დაწყობა უშუალოდ კირის ხსნარზე ან ხის ფიცარზე, კონკრეტულად გელათის შემთხვევაში, შესაძლოა არ იყო მიზანშეწონილი სხვადასხვა მიზეზით:
- შეუძლებელია მოხდეს სახურავის საჭირო დონეზე გადმოშვერა ფასადების და ჩარჩოების პროფილის შესაბამისად;
- კრამიტზე და საიზოლაციო ფენაზე დაგროვილი წყლის პირდაპირი ჩამოდინება;
- პროგრესული გაჟღენთვა, რომელიც გამოწვეულია კრამიტის საფუძვლად გამოყენებული კირის შრეში ჩარჩენილი წყლის აორთქლების შეუძლებლობით.
აღნიშნული დაზიანების თავიდან ასაცილებლად, მიზანშეწონილი იქნება კრამიტი მოთავსდეს გარდიგარდმო ხის ფიცრებზე, რომლებსაც იჭერს სხვა გრძივი ხის ფიცრები, ქვის გადახურვის ანალოგიურად,” – წერია მასარის გამოგზავნილ დოკუმენტში.
წმინდა გიორგის ეკლესიაზე შპს “იკორთა 2007“-ის მიერ შესრულებული სამუშაოები კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს ოთხმა თანამშრომელმა 2018 წლის 24 დეკემბერს ჩაიბარა. დოკუმენტში წერია, რომ მხარეებს ერთმანეთის მიმართ პრეტენზიები არ გააჩნიათ.
მხარეებს ერთმანეთის მიმართ პრეტენზიები არ და ვერ ექნებათ, რადგან ისინი ერთი სისტემის ნაწილი არიან. თუ რომელი და როგორი სისტემის, ამას გამოძიების შემდეგ ნაწილში მოგითხრობთ.
პ.ს. წმინდა გიორგის ეკლესიის შესახებ ჩვენს მიერ მოპოვებულ დოკუმენტაციას ამ ბმულზე იხილავთ.
შენიშვნა: სტატიის პირვანდელ ვერსიაში მოცემული იყო წმინდა გიორგის გადახურვის ფოტო, რომელიც 2014 წელსაა გადაღებული და მოწმობდა, რომ იმ დროს ეკლესიის საკურთხეველი კვლავ თუნუქით იყო დაბურული. დეკანოზმა ილია ჭიღლაძემ მოგვაწოდა 2016 წელს გადაღებული ფოტო, რომელიც მოცემულია წინამდებარე სტატიაში.
