როგორ გავაუბედურეთ თემიდა?

“სასამართლოს მართავს ჯგუფი, რომელიც ღირებულებების მეორე მხარეს დგას. ეკლესიას რომ ეშმაკები მართავდნენ, დაახლოებით იგივეა. ეშმაკი რომ მღვდელს შეარჩევს, წარმოგიდგენიათ? სასამართლო არის ღირებულებების სისტემა. იქ უნდა იყოს სინდისი, იქ უნდა იყოს პატიოსნება, დამოუკიდებლობა და ესენი არიან ერთგულებაზე, კლანზე და დავალების შესრულებაზე ჩამოკიდებულები. ამიტომ, ჩვენ გვაქვს უკუღმართი სისტემა, რომელიც კანდიდატებს არჩევს უკუღმართი ღირებულებებით,” – კახა წიქარიშვილი, “კონსტიტუციის 42-ე მუხლის” ხელმძღვანელი. 

2014 წლის ივნისში საქართველომ ევროკავშირთან ასოცირების შეთანხმებას მოაწერა ხელი. ევროპელებს დავპირდით, რომ 2018 წლის ბოლომდე სასამართლოს დამოუკიდებელს გავხდიდით, მოსამართლეებს კი ჭეშმარიტად თავისუფლებს. 7 წლის თავზე დასავლელი პარტნიორები სასამართლო რეფორმას გვიწუნებენ. 

წუნის პოვნა რომ ნამდვილად არ გაუჭირდებოდათ, ამას ჩვენი სტატიიდანაც შეიტყობთ, თუ აქამდე არაფერი გსმენიათ ქართველი თემიდას გასაჭირზე. 

ევროპელებისთვის მიცემული პირობის თანახმად, 2018 წლის ბოლომდე უნდა გადაგვეჭრა სასამართლო სისტემის შემდეგი პრობლემები: 

• მოსამართლეთა შერჩევა-დანიშვნის არაეფექტური სისტემა;
• მოსამართლეთა დაწინაურების ბუნდოვანება;
• მოსამართლეთა სიმცირე და საქმეებით გადატვირთვა;
• საქმეების შემთხვევით, ელექტრონულად განაწილების არარსებობა.

ქართული სასამართლოს ეს მანკიერებები ჩამოთვლილია “სასამართლო სისტემის 5-წლიან სტრატეგიაში” და 2017-18 წლის სამოქმედო გეგმაშიც, რომელიც თავად იუსტიციის უმაღლესმა საბჭომ შექმნა, ასოცირების შეთანხმების შესასრულებლად. თუმცა, როგორც ჩანს, ეს მხოლოდ ევროკავშირისთვის თავის მოჩვენება იყო. “სოციალური სამართლიანობის ცენტრის” კვლევით, 2017 წელს დაგეგმილი 92 აქტივობიდან, 2020 წლისთვის მხოლოდ 35 შესრულდა. 

“იუსტიციის უმაღლესი საბჭოც და სასამართლო ხელისუფლებაც ძალიან უდიერად ეკიდებოდა ამ მექანიზმს. იუსტიციის უმაღლეს საბჭოს არ ჰქონდა პოლიტიკური ნება, რამე ფუნდამენტური ცვლილება გაეტარებინა. კონკრეტული აქტივობები უბრალოდ მონიშვნისთვის კეთდებოდა, თითქოს, ეს ვალდებულება შეასრულეს,” – გვიხსნის “სოციალური სამართლიანობის ცენტრის” იურისტი, გურამ იმნაძე.

როგორ ვირჩევთ მოსამართლეებს?

სასამართლოს თავისუფლება და დამოუკიდებლობა მოსამართლეების პროფესიონალიზმსა და ობიექტურობაზე დგას. წესით, მოსამართლეებს ორი თვისების, კეთილსინდისიერებისა და კომპეტენტურობის საფუძველზე უნდა ვირჩევდეთ. ასე წერია საერთო სასამართლოების შესახებ კანონშიც. კეთილსინდისიერება პროფესიული სინდისით, პიროვნული და პროფესიული რეპუტაციით, ქცევით, დამოუკიდებლობით, მიუკერძოებლობით, სამართლიანობით და ფინანსური ვალდებულებებით ფასდება. კომპეტენტურობა კი სამართლის ნორმების ცოდნით, აკადემიური მიღწევებით, წერის, ზეპირი კომუნიკაციის და დასაბუთების უნარით.

“კანონმა, საბედნიეროდ, ძალიან დეტალურად დაწერა, რას ნიშნავს კეთილსინდისიერების კრიტერიუმი და ეს ჩამონათვალი იმდენად დეტალურია, რომ მართლა ღირსეული ადამიანი უნდა იყოს მოსამართლე. მართლა ისეთი, არავის გავლენებს რომ არ დაექვემდებარება,” – გვითხრა ნაზი ჯანეზაშვილმა, იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს არამოსამართლე წევრმა. 

კანონში კი გვიწერია, თუმცა რეალურად, ვინ და რის საფუძველზე არჩევს ახალ კადრებს სასამართლოსთვის, ამის შესახებ ყოფილ მოსამართლეებს ვკითხეთ. მათი თქმით, ვაკანსიები კი ცხადდება, მაგრამ კადრები წინასწარ ჰყავთ შერჩეული, იმის მიხედვით, ვინ უფრო კეთილგანწყობილი იქნება სასამართლოს მმართველი ჯგუფის, ე.წ. კლანის მიმართ. ამბობენ, რომ ხშირად კომპეტენტურ იურისტებს კონკურსზე განაცხადის შეტანის სურვილიც არ აქვთ, რადგან იციან, პროფესიულ თავისუფლებას არავინ დაჰპირდება:

“პირველ და მეორე ინსტანციებში, მოთხოვნაა შესაბამისი ასაკი, დიპლომი და აუცილებლად უნდა გქონდეს დამთავრებული იუსტიციის უმაღლესი სკოლა. ამ სკოლაში სასამართლოს გარედან არ ხვდებიან, ყოველთვის იღებენ იმ პირებს, რომლებიც იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს მოსამართლე წევრებისთვის არიან მისაღები. არასასურველი პირი ამ სისტემაში ვერ შეაღწევს, როგორი განათლებაც უნდა ჰქონდეს მიღებული, როგორი კვალიფიციური და კეთილსინდისიერიც უნდა იყოს,” – გვითხრა თბილისის სააპელაციო სასამართლოს ყოფილმა მოსამართლემ, ნათია ქუთათელაძემ.

“ეს ხომ რეალურად თავისუფალი სპეციალობაა და წარმოიდგინეთ, იმის შეთანხმებასაც რომ მოგთხოვენ, სასამართლოს არჩევნებში ხმა ვის მისცე, რაზე ამოიღო ხმა და რაზე არა. რა თქმა უნდა, ეს თავისუფალი პროფესიის მოყვარული ადამიანებისთვის სულაც არ არის მიმზიდველი,” – ამბობს “მოსამართლეთა ერთობის” დამფუძნებელი, თბილისის სააპელაციო სასამართლოს ყოფილი მოსამართლე მაია ბაქრაძე. 

მოსამართლეებს რომ მათი კვალიფიკაციის მიხედვით არ ირჩევენ, ამას თბილისის საქალაქო სასამართლოს ყოფილი მოსამართლეც გვიდასტურებს. მან ვინაობის გამხელა არ ისურვა. ყოფილი მოსამართლის თქმით, სასამართლოში იშვიათად ხვდებიან ადვოკატები, თავისუფალი იურისტები, სამეცნიერო წრეების წარმომადგენლები. ამის მიზეზი ის არის, რომ იმ პირებს, ვინც კადრებს საგულდაგულოდ არჩევს, სასამართლოში ნამუშევარი, მათთვის სასურველი და ერთგული კადრი ურჩევნიათ. ასეთების მისაღებად კი გასაუბრებაზე განსხვავებულ კითხვებსაც სვამენ. 

“დანიშვნები ჩაბარებული აქვს ერთ ადამიანს, ის ერთი ადამიანი მიხეილ ჩინჩალაძეა. მის გარეშე არაფერი ხდება, სასამართლო სისტემის რუხი კარდინალია. მათთვის სასურველი კანდიდატებისთვის სვამენ ჩვეულებრივ შეკითხვებს, რომელზეც თავისუფლად შეუძლიათ საუბარი, ხოლო არასასურველი კანდიდატებისთვის, აშკარად განსხვავებული შეკითხვებია, რთულად გასაცემი, ან შენს აზრს გეკითხებიან, მაგალითად, პოლიტიკაზე,” – ამბობს თბილისის საქალაქო სასამართლოს ყოფილი მოსამართლე. 

მოსამართლეთა შესარჩევ კონკურსებში იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს არამოსამართლე წევრი, ნაზი ჯანეზაშვილიც მონაწილეობდა. გვიყვება, რომ კანდიდატებს კეთილსინდისიერების და კომპეტენტურობის კრიტერიუმებით კი აფასებდა, მაგრამ ეს საბჭოს სხვა წევრებთან სიტყვიერი დაპირისპირების, ჩხუბის და აყალ-მაყალის ფასად უჯდებოდა. არც კონფიდენციალობას იცავდნენ და კანდიდატმა იცოდა, ვინ რა შეფასება დაუწერა: 

“როცა უარყოფითი შეფასება დავწერე და მივუთითე, რომ კანდიდატი არ აკმაყოფილებდეს კეთილსინდისიერების კრიტერიუმს, რბილად რომ ვთქვათ, შემოტევების ობიექტი გავხდი მათი მხრიდან. ვინც შევაფასე, ის ჩემთან ჩხუბობდა, არ მოეწონა შეფასება. ეს იყო სერგო მეთოფიშვილი, პირდაპირ მაგიდაზე დაყარა ფურცლები, ძალიან აგრესიულად დაიწყო ლაპარაკი ჩემთან და სხვებიც აყვნენ. ასეთი არანორმალური პროცესები იყო მუდმივად.”

ბოლო 10 წლის განმავლობაში, სულ 18 კონკურსი ჩატარდა. ჯამში მოსამართლეობის სურვილი 1,157 კანდიდატს ჰქონდა. ყველაზე მეტი – 131 კანდიდატი 2016 წლის მაისში დარეგისტრირდა. ამის შემდეგ მსურველთა რიცხვი ყოველწლიურად მცირდებოდა. 2021 წლის მარტში კი კონკურსზე მხოლოდ 17 განაცხადი იყო. 

2013-2020 წლებში, კონკურსებში დარეგისტრირებული 904 კანდიდატიდან, დაინიშნა მხოლოდ 279 მოსამართლე. ყველა მათგანი მოქმედი/ყოფილი მოსამართლეები ან  იუსტიციის უმაღლესი სკოლის მსმენელები იყვნენ. 

მოსამართლეთა შესარჩევ კონკურსებზე კანდიდატებთან გასაუბრებები გამჭვირვალე პროცესია,  ვიდეოჩანაწერებს აკეთებენ და შემდეგ “იუთუბზეც” ტვირთავენ. თუმცა, როგორც ჩანს, ეს ხელს არ უშლის იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს, კონკურსები ისე ჩაატაროს, როგორც უნდა. ნაზი ჯანეზაშვილი გვიყვება, რომ კლანის წევრები უსამართლო გადაწყვეტილებებს გამჭვირვალობის შემთხვევაშიც თამამად იღებენ. 

“დამსწრეს შეუძლია მონაწილეობა მიიღოს და დააკვირდეს პროცესს ცოცხლად, მაგრამ შინაარსობრივად ეს არ ნიშნავს არაფერს. წლებია ასე ხდება, მაგრამ არაფერი იცვლება. კლანური მმართველობა სასამართლოში უნდა დაიშალოს, ესაა გამოსავალი. პროცედურები იმისთვის გვჭირდება, რომ ამ ადამიანებს გავუზარდოთ ანგარიშვალდებულება. მოხელეს, თანამდებობის პირს უნდა შერცხვეს ცუდი გადაწყვეტილების მიღება იმიტომ, რომ ეს ღიაა, ხალხი ხედავს. იმის თქმა მინდა, რომ ამ ადამიანებს არ რცხვენიათ,” – ამბობს იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს ერთადერთი არამოსამართლე წევრი, ნაზი ჯანეზაშვილი. 

რის საფუძველზე აწინაურებენ და ნიშნავენ მოსამართლეებს ხელახალი ვადით

“კონსტიტუცია ამბობს, რომ მოსამართლე უნდა იყოს კეთილსინდისიერი და კომპეტენტური. კეთილსინდისიერება ნიშნავს, რომ ის არის თავისუფალი და ემორჩილება საკუთარ სინდისს და კანონს. დღევანდელ სასამართლოში ხდება პირიქით. რასაც ჩვენ კლანს ვეძახით, მოსამართლეებს აჩვევდა მორჩილებას ღირებულებების საწინააღმდეგოდ. მორჩილ მოსამართლეებს აწინაურებდნენ, აძლევდნენ ბონუსებს, უქმნიდნენ საუკეთესო პირობებს. იგივე პოლიტიკას ნერგავდნენ იუსტიციის უმაღლეს  სკოლაში. ასწავლიან დუმილს, რომ კადრმა ხმა არ უნდა გაიღოს სისტემის შიგნით არსებულ პრობლემებზე,” – ამბობს იურისტი კახა წიქარიშვილი.  

ყოფილი მოსამართლეები გვიდასტურებენ, რომ მოსამართლეების დაწინაურებისას მათ პირად შეხედულებებს, სასამართლოს ხელმძღვანელების მიმართ ლოიალურობას ითვალისწინებენ. კანონში კი სულ სხვა რამ წერია მოსამართლეთა კარიერული წინსვლის კრიტერიუმებზე. 

“კონკურენცია, განაცხადების შეტანა, ფიქციად არის ქცეული. ზედამხედველობის და დაკვირვების საშუალება არ გვაქვს, მაგრამ იქედან გამომდინარე, რა შედეგიც დგება… როდესაც გავეცნობით საკონკურსო სიას, პროფესიულ საზოგადოებაშიც ხშირად გამიგია, რომ სხვა უფრო იმსახურებდა ამ პოზიციის დაკავებას. მესმის, რომ შეიძლება, სუბიექტური იყოს, მაგრამ როგორ გამოვრიცხოთ სუბიექტივიზმი, თუ არ იქნება არანაირი გამჭვირვალე პროცედურა,” – ამბობს მაია ბაქრაძე. 

“არ სრულდება ისინი, რაც წერია კანონში. თუ მოსწონხარ სათავეში მყოფ პირებს შენ დაწინაურდები, თორემ კვალიფიკაციას არავინ უყურებს. არის კონკურსები ჩვეულებრივ, მაგრამ არსებითი მნიშვნელობა არ აქვს. კონკურსში ბევრმა შეიძლება მიიღოს მონაწილეობა, მაგრამ სრულიად უსაფუძვლოდ აირჩეს,” – ანონიმურად ამბობს საქალაქო სასამართლოს ყოფილი მოსამართლე. 

ბოლო 10 წლის განმავლობაში სულ 60 მოსამართლე დაწინაურდა. ისინი რაიონული ან საქალაქო სასამართლოებიდან სააპელაციოში გადაიყვანეს და პირდაპირ, კონკურსის გარეშე დანიშნეს. ერთადერთი პირობა ისაა, რომ მოსამართლეს რაიონულ ან საქალაქო სასამართლოში, მინიმუმ, 5 წელი უნდა ემუშავა. 

დაწინაურების ახალი კრიტერიუმები იუსტიციის უმაღლეს საბჭოს 2017 წლიდან უნდა შეემუშავებინა. ჩვენს წერილზე გვიპასუხეს, რომ ეს კრიტერიუმები ჯერ არ აქვთ. იყენებენ მხოლოდ ძველ წესს, რომელსაც 2015 წელს ლევან მურუსიძემ მოაწერა ხელი. 

კლანის მიმართ პირადი განწყობები არის გადამწყვეტი ფაქტორი მოსამართლეების ხელახალი ვადით არჩევისას. 10-წლიანი ვადის გასვლის შემდეგ, მოსამართლეები კონკურსში თავიდან იღებენ მონაწილეობას. ამ დროს, საბჭო მათ გამოცდილებას უნდა ითვალისწინებდეს, შემთხვევით არჩევდეს მათ განხილულ საქმეებს და აფასებდეს გადაწყვეტილებების ხარისხს. რა ხდება სინამდვილეში, ამას გვიყვებიან ყოფილი მოსამართლეები, რომლებსაც კლანისთვის არასდროს უერთგულიათ. მათი აზრით, სწორედ ეს გახდა მიზეზი, რატომაც დაიწუნეს გასაუბრებაზე და ხელახალი ვადით მოსამართლეობის საშუალება არ მისცეს.  

“2012 წლის შემდეგ, ისინი მათრახის პოლიტიკიდან გადავიდნენ სტაფილოს პოლიტიკაზე. გაგივიდა უფლებამოსილება, თუ ჩვენიანი ხარ და ქედს მოიხრი, გადაგნიშნავთ. თუ ჩვენიანი არ ხარ, არ გადაგნიშნავთ და მორჩა,” – ამბობს იურისტი კახა წიქარიშვილი. 

“ვადა რომ გამივიდა, შემდეგ მე აღარ მიმიმართავს. უბრალოდ, ვიცოდი, რომ აღარ დამნიშნავდნენ,”- ამბობს საქალაქო სასამართლოს ყოფილი მოსამართლე, რომელმაც ანონიმურობა გვთხოვა. 

მაია ბაქრაძეს მოსამართლეობის 10-წლიანი ვადა 2015 წლის სექტემბერში გაუვიდა. კონკურსზე გავიდა, თუმცა ხელახლა აღარ დანიშნეს. მისი აზრით, “დაწუნების” მიზეზი “მოსამართლეთა ერთობის” საქმიანობა იყო. ასოციაცია მაია ბაქრაძემ დააფუძნა. აქ თავი მოიყარა კლანის მიმართ არაკეთილგანწყობილმა მოსამართლეებმა. მათ დაფარული პრობლემები გარეთ გამოჰქონდათ, არ ერიდებოდნენ სისტემის საჯაროდ გაკრიტიკებას, შეჰქონდათ საკანონმდებლო ინიციატივები და იბრძოდნენ დამოუკიდებელი სასამართლოსთვის. ფაქტია, სასამართლოს მმართველებს ისინი “გულზე ვერ დაეხატებოდათ.” მაია ბაქრაძე იხსენებს, რომ გასაუბრება, თითქოს, ანგარიშსწორებას ჰგავდა, სთხოვდნენ პასუხს, თუ რატომ ჰქონდა პრეტენზიები კლანის მიმართ. 

“ნაზი ჯანეზაშვილი იყო ჩვენი აღმასრულებელი დირექტორი იმ დროს და მისი ფეისბუქის პირადი გვერდიც გაშალე, აი, ამას რომ წერსო, ეთანხმებით თქვენ თუ არაო? მიმითითებდნენ მის პირად სტატუსებზე და არა ორგანიზაციის სტატუსებზე. ამ ფორმატში წარიმართა გასაუბრება. რეალურად, ამის მიღმა იყო, ალბათ, ის, რომ ჩემი აქტივობის გამო არ სურდათ ჩემი იქ დანიშვნა. ამაში ხედავდნენ საფრთხეს.”

განსხვავებული მოპყრობა მაია ბაქრაძემ ევროსასამართლოშიც გაასაჩივრა. როგორც თავად ამბობს, სურს შექმნას პრეცედენტი, რომ სასამართლოს გავლენიან ჯგუფს მოსამართლეებისადმი განსხვავებული მოპყრობა არ შერჩეს და ერთხელ მაინც აგონ პასუხი. 

მაია ბაქრაძის გარდა, ვადის გასვლის შემდეგ არ გადანიშნეს “მოსამართლეთა ერთობის” აღმასრულებელი საბჭოს სხვა წევრებიც: ალექსანდრე იოსელიანი, თეა ხამხაძე, თამაზ ურთმელიძე და დავით ღიბრაძე.

თავიდან “მოსამართლეთა ერთობაში” 44 წევრი იყო. ახლა, მხოლოდ 13 დარჩნენ, თანაც ყოფილი მოსამართლეები. მაია ბაქრაძე ფიქრობს, რომ ასოციაციიდან მოსამართლეების გადინება კლანის მხრიდან ზეწოლამ გამოიწვია. 2017 წელს მიხეილ ჩინჩალაძის უვადოდ დანიშვნა საჯაროდ გააპროტესტეს. მეორე დღეს კი ორგანიზაცია დატოვა ყველა მოქმედმა მოსამართლემ.  “ჩვენ კი არ მოგვმართეს, მედიიდან გავიგეთ, რომ ორგანიზაციას ტოვებდნენ. ასეთი ფორმატი შეურჩიეს, რომ აი, ახლა, სასწრაფოდ გაემიჯნეთ, სახალხოდ, საჯაროდ,” – ამბობს მაია ბაქრაძე. 

მოსამართლეობის 10-წლიანი ვადის გასვლის შემდეგ ხელახლა არ დანიშნეს არც ნათია ქუთათელაძე. ისიც გვიყვება, რომ განსხვავებული აზრის ღიად გამოთქმას არ ერიდებოდა და ეს სასამართლოს ხელმძღვანელობას არ მოსწონდა. ამიტომ, წინასწარ გრძნობდა, როგორ დასრულდებოდა გასაუბრება. მაია ქუთათელაძეს კონკურსზე დროულად გასვლის შესაძლებლობაც არ მისცეს. განაცხადი ივნისში შეიტანა, გასაუბრება კი დეკემბერშიც არ ჰქონდა გავლილი. გვიყვება, რომ ორსულობის გამო, არაერთხელ ითხოვა გასაუბრების დროულად ჩატარება, მაგრამ მისი თხოვნა უპასუხოდ დატოვეს. 

“მთელი ამ ხნის განმავლობაში, ხომ გრძნობ დამოკიდებულებას. მაგალითად, არ მიგაღებინებენ მონაწილეობას ისეთი საქმის განხილვაში, რომელზეც თავად უნდა განახორციელონ კონტროლი. სააპელაციო სასამართლოში საქმეს ერთად ვიხილავთ სამი მოსამართლე. განაწილებული გვაქვს გრაფიკი, კვირის დღეები. იმის გამო, რომ წინა დღეებში, სხვა საქმეზე მქონდა განსხვავებული აზრი და დავაფიქსირე, იგივე რომ არ განმეორებულიყო, საერთოდ არ მითხრეს, სხვა დასვეს ჩემს ნაცვლად.”

თუ ვადის გასვლისას მოსამართლეს ბევრი საქმე აწერია, საბჭოს შეუძლია, მათ საქმეების ბოლომდე მიყვანა აცალოს და შემდეგ გაათავისუფლოს. თუმცა, ასე არ მოხდა არც ბაქრაძის და არც ქუთათელაძის შემთხვევაში. როგორც გვითხრეს, ვადის გასვლისას, მათ 100-ზე მეტი საქმე ეწერათ, მაგრამ დამატებითი დრო არ მისცეს. მათი თქმით, ეს მიდგომა შერჩევითია. 

“120 საქმე მეწერა და მათი დასრულება წელიწადნახევრით მაინც უკავშირდებოდა ჩემს იქ დარჩენას. ვფიქრობ, ეს ვადაც ვეღარ მოითმინეს. შემდეგ ძალიან შერჩევითად იყენებენ ამ მიდგომას. ეს სარჩელშიც ნახსენები მაქვს, როგორც განსხვავებული მოპყრობის დამამტკიცებელი გარემოება,” – ამბობს მაია ბაქრაძე. 

პრობლემები, რომელსაც ჩვენ ამ სტატიაში განვიხილავთ, აღიარებული აქვს თავად იუსტიციის საბჭოსაც. საზოგადოებას მათ გადაჭრას წლების წინ დაჰპირდნენ. თუმცა, დღემდე არაფერი მოუმოქმედებიათ სასამართლოს გაჯანსაღებისთვის. როგორც გვჩვევია, ფურცელზე ყველაფერი კარგადაა, რეალობაში კი არც ისე. 

რატომ ვერ ვზრდით მოსამართლეთა რაოდენობას

იუსტიციის უმაღლესი საბჭო პერიოდულად აცხადებს ვაკანსიებს, ამ დროისთვის, 85 თავისუფალ ადგილზე. თუმცა, სასამართლოში მაინც კადრების დეფიციტია. 2018 წელს USAID-ის პროგრამის, “კანონის უზენაესობის მხარდაჭერა საქართველოში PROLOG” კვლევაში ეწერა, რომ საერთაშორისო სტანდარტების გათვალისწინებით, საქართველოს მინიმუმ 410 მოსამართლე სჭირდება. იმ დროისთვის, მხოლოდ 305 გვყავდა, ახლა კი 325 მოსამართლე გვყავს. გამოდის, ჯერ კიდევ ბევრი გვიკლია საერთაშორისო სტანდარტის დაკმაყოფილებამდე. ბოლო წლების განმავლობაში მოსამართლეები დაემატა სააპელაციო და უზენაეს სასამართლოებს. 

მოსამართლეების რაოდენობის მიხედვით, 2018 წელს ერთ-ერთ ბოლო ადგილზე ვიყავით ევროპარლამენტის სტატისტიკაშიც. იმ ქვეყნების უმრავლესობაში, სადაც სტაბილური, დამოუკიდებელი სასამართლო სისტემა აქვთ, 100 ათას მოსახლეზე 10-30 მოსამართლემდე ჰყავთ. საქართველოში კი მხოლოდ 5-დან 10 მდე. 

“ახლა არის 300-ის ფარგლებში. შეივსო კიდევ, თორემ წლების განმავლობაში, 250-ს ძლივს ავცდით. ასეთი შთაბეჭდილება მრჩება, რომ როდესაც კი იპოვიან სანდო კადრს, მაშინვე გამოაცხადებენ ვაკანსიას. რამდენ კადრსაც წინასწარ მოელაპარაკებიან, იმ გათვლით გამოაცხადებენ კონკურსს. თუ 100 კაცი გამოჩნდება, ვინც ამ პირობებზე წავა, არ გამოვრიცხავ გამოაცხადონ 100 კაცზე და 120-ზეც კონკურსი,” – ამბობს ყოფილი მოსამართლე მაია ბაქრაძე. 

მოსამართლეების სიმცირე რომ პრობლემებს იწვევს, იუსტიციის უმაღლესმა საბჭომაც კარგად იცის. ამაზე ჯერ კიდევ 2018 წელს წერდნენ. Სტრატეგიას რომ წაიკითხავთ, თავიდან, იმედი მოგეცემათ. იფიქრებთ, გააზრებული აქვთ პრობლემები და მოგვარების გზებიც იციანო. ჩვენც ასე გვეგონა, თუმცა შევცდით.

“ბოლო ათწლეულის განმავლობაში სისტემატურად იზრდება სასამართლოში მომართვიანობა, რაც სასამართლოს მხრიდან ეფექტურ რეაგირებასა და სისტემაში სათანადო ცვლილებებს საჭიროებს,”- წერია სტრატეგიაში.

სამი წელი გავიდა, მაგრამ სასამართლო დავების გაჭიანურებაზე ეფექტურად რეაგირებსო, ვერ ვიტყვით. არ არსებობს მოსამართლეთა საჭირო რაოდენობის დადგენის წესი და არც სტატისტიკა, რომ ვიცოდეთ, რომელი სპეციალიზაციის მოსამართლეები უფრო გვჭირდება. სასამართლო სისტემაში არც ის იციან, საშუალოდ რა დრო სჭირდება საქმეების განხილვას. არადა, 2018 წელს ესეც დაგეგმეს. 

“საერთო სასამართლოები აღრიცხავენ მხოლოდ იმ საქმეების რაოდენობას, რომელშიც ვადა დაირღვა, თუმცა უფრო დეტალურად, რა მასშტაბის იყო ეს ვადის დარღვევა, ამას არ ამუშავებენ. მართლმსაჯულების ეფექტიანობის ევროპული კომისიაც მოითხოვს, რომ ასეთი მონაცემები მუშავდებოდეს სასამართლოში. უნდა იყოს დაჯგუფებული საქმეების რაოდენობა, რომელთა განხილვასაც დასჭირდა მაგალითად 3 თვე ან 6 თვე. ჩვენთან არსებული პრაქტიკა ამ ევროპულ სტანდარტს არ შეესაბამება,”- გვიყვება IDFI-ის კანონის უზენაესობის პროგრამის ხელმძღვანელი ქეთი კუკავა. 

საქმეები რომ გონივრულ ვადაში უნდა გადაწყდეს, ამას ადამიანის უფლებათა კონვენციაც ამბობს. ამ საერთაშორისო ხელშეკრულებას ხელი 22 წლის წინ მოვაწერეთ, თუმცა პირობებს დღესაც არ ვასრულებთ. 

სასამართლოებში ცოტა მოსამართლე და ბევრი საქმეა. ამიტომ, მათ დროულად განხილვას თავს ვერ ართმევენ. პროცესები ჭიანურდება და მოქალაქეები განაჩენს წლობით ელოდებიან. სისხლის სამართლის ადვოკატები გვიყვებიან, რომ ყველაზე ხშირად იწელება საქმეები, რომლითაც ბრალდებულს გირაო აქვს შეფარდებული. მიზეზად კი ეუბნებიან,  ჯერ პატიმრობაში მყოფების საქმეები უნდა განვიხილოთ, ეს არის პრიორიტეტიო. ადვოკატების თქმით, ყველამ კარგად იცის, რომ საქმეების გადადების რეალური მიზეზი მოსამართლეთა დეფიციტია, მაგრამ ამას ღიად არ ამბობენ. იურისტები გვიყვებიან, საქმეების გახანგრძლივების გამო კლიენტები  აღარ გვენდობიან ხოლმეო. 

“პირველ ინსტანციაში მაქვს მიმდინარე შვიდი საქმე, სადაც არათუ პროცესი ჭიანურდება, თარიღიც კი არ ვიცი შემდეგი პროცესი როდის მექნება. ერთ-ერთი საქმე 2015 წელს არის დაწყებული და დღემდე მიმდინარეობს. ეს ბრალდებულისთვის, ვისაც ვიცავ, ძალიან მძიმედ ასახსნელია.  ჩვენშიც კი ეპარებათ ეჭვი, რომ აი, ადვოკატი აჭიანურებს. ამ დროს ერთადერთ გზას მივმართავ, ვაძლევ მოსამართლის თანაშემწის ნომერს და ვეუბნები, თვითონ დაუკავშირდეს. როდესაც იგივე პასუხს იღებენ, რასაც მე, ხვდებიან რეალურად რაშიცაა საქმე,” – ამბობს სისხლის სამართლის ადვოკატი ლაშა ცუცქირიძე.

ადვოკატები გვიყვებიან, რომ ზოგჯერ საქმეები დროში ისე იწელება,  ისიც კი არ ახსოვთ, რომელი მოსამართლე განიხილავდა მას. ხდება პირიქითაც – მოსამართლეებს ავიწყდებათ წინა პროცესი. 

“100 საქმე თუ აწერია ერთ მოსამართლეს, რთულია იმის წარმოდგენა, რომ ასივე საქმეს ისე კარგად იცნობს, რომ შემდეგ პროცესებზე ახსოვდეს რა მოხდა წინაზე. მეც კი ვახსენებ ხოლმე რაღაცებს, რომ აი, ეს მოხდა. ზოგჯერ, არც თუ ისე ადრე იყო წინა პროცესი, მაგრამ შუალედში იმდენი საქმე ჰქონდა მოსამართლეს, რომ გასახსენებლად, სხდომის ჩანაწერისთვის უნდა მოესმინა,” – ამბობს სისხლის სამართლის ადვოკატი რევაზ აჭარაძე.

“ერთი წელი რომ პროცესი არ მქონია და მდივანი მირეკავს, ვეუბნები, მოსამართლის გვარი შემახსენეთ-მეთქი. მავიწყდება ეს ყველაფერი, თუ არ ჩავხედე საქმის მასალებში,”- გვითხრა ლაშა ცუცქირიძემ.

გვიანდება სამოქალაქო და ადმინისტრაციული დავებიც. საია-ს იურისტი, გიორგი ანთაძე გვიყვება, რომ არ ჰქონია შემთხვევა, როცა საქმე დადგენილ ვადებში დასრულდა და არც კოლეგებისგან სმენია მსგავსი. ადვოკატის თქმით,  გაჭიანურების მიზეზად ყოველთვის უსახელებენ მოსამართლეების გადატვირთულობას. სამოქალაქო და ადმინისტრაციული დავა ორ თვეში უნდა დასრულდეს. Საქმის სირთულიდან გამომდინარე,  შესაძლოა, მაქსიმუმ ხუთი თვე  გაგრძელდეს, ან დაჩქარებულად, ერთ თვეშიც განიხილონ. ეს კანონით, სინამდვილეში კი სხვაგვარადაა.

“არის საქმეები, რომელიც ორი, სამი, ოთხი, ხუთი წელი გრძელდება და ეს მხოლოდ ერთ ინსტანციაში. მერე აპელაციაა, სადაც ასევე ჭიანურდება საქმე, შემდგომ უზენაესი სასამართლო და არ ვიცი, სამართალს ბოლოს როდის აღწევენ მოქალაქეები, ინტერესიც აღარ გააჩნიათ საერთოდ. ახლა რაც მაქვს, ყველა საქმე ვადაგადაცილებულია და საშუალო ხანგრძლივობა არის სამი წელი.  მაქვს ექვსი და შვიდწლიანი, დაუსრულებელი საქმეებიც. ერთი წელი არის, აი რომ იტყვი ადვოკატი, რა ბედნიერებაა, რა დროულად მორჩაო. ამ შემთხვევაში, ყველა ადვოკატი ბედნიერია, რომ ძალიან გაუმართლა მოსამართლეში.”

მოსამართლეების დეფიციტი და სასამართლოს გადატვირთულობა  მოქალაქეებსაც აზარალებთ. იმდენი ხანი იცდიან ხოლმე, რომ ბოლოს აღარც აინტერესებთ, როგორი იქნება მოსამართლის გადაწყვეტილება. 

“მაგალითად, თუ უკვე აშენდა ის, რაც გაპროტესტებული ჰქონდათ, თუ ბოლომდე აშენდა კორპუსი, ექსპლუატაციაში შევიდა, შიგნით უკვე მოქალაქეებიც ცხოვრობენ, იმ შენობას ხომ აღარ დაანგრევენ? უამრავია ასეთი შემთხვევა,”- ამბობს საია-ს იურისტი გიორგი ანთაძე. 

“მეუღლეს ედავებიან მეუღლის მიმართ ძალადობას, მოსამართლემ გამოიყენა გირაო და დაზარალებულთან მიახლოების აკრძალავა. წელიწადზე მეტია ეს საქმე მიმდინარეობს, დაზარალებულთან იზრდებიან შვილები და ეს ადამიანი შვილებს იცით როგორ ნახულობს? გარეთ გამოდიან ბავშვები, კორპუსს გარეთ და მიჰყავს შვილები სადმე. მესმის რომ მიახლოების აკრძალვა სამართლებრივად კანონთან შესაბამისია, მაგრამ კიდევ ერთი წელი რომ არ დასრულდეს, წარმოგიდგენიათ, რამდენი ხანი მოუწევს ამ ადამიანს ასეთ პირობებში ურთიერთობა შვილებთან?”, – ამბობს ლაშა ცუცქირიძე.

როგორ მუშაობს საქმეთა განაწილების ელექტრონული სისტემა 

ადრე საქმეები მოსამართლეთა გვარების მიხედვით, ანბანურად ნაწილდებოდა. 2017 წლიდან კი მოსამართლეებთან საქმეები შემთხვევითობით, სპეციალური ალგორითმით ხვდება. 

განაწილების ელექტრონული სისტემის შექმნა იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს სამოქმედო გეგმის ნაწილი იყო. ერთი შეხედვით, ეს გეგმა შეასრულეს, თუმცა როგორც ჩანს, სისტემის სათავისოდ გამოყენებას მაინც ახერხებენ. ამ ხრიკების გაკონტროლება კი შეუძლებელია. 

“კონსტიტუციის 42-ე მუხლის” იურისტი კახა წიქარიშვილი ამბობს, რომ სისტემას აუდიტის შესწავლა სჭირდება, რომ გავიგოთ, გამართულად მუშაობს თუ არა ალგორითმი. ამის გარეშე, საქმეების განაწილება უბრალოდ კამათლის გაგორებას ჰგავს, თანაც ისე, რომ ის ციფრი “დააჯინონ”, რომელიც უნდათ. იურისტის თქმით, ელექტრონული სისტემით მანიპულირებენ სასამართლოს გადატვირთულობის დროსაც. კიდევ ერთი ხრიკია “პწიჩკების” გაქრობა. თუ არ უნდათ, რომელიმე მოსამართლეს საქმე დაეწეროს, მოხსნიან მას “პწიჩკას” და სისტემა მხოლოდ მონიშნულ მოსამართლეებს გაუნაწილებს საქმეს:

“მაგალითად, არის მოსამართლე, რომელიც არ ექვემდებარება კლანს. შემოვიდა საქმეები, დაეწერა ამ მოსამართლეს და უკვე დაიტვირთა. შემდეგ კვირაში რა საქმეებიც შემოვა, ამ მოსამართლეს აღარ დაეწერება იმიტომ, რომ უკვე დატვირთულია. ამიტომ, თუ “კლანისთვის” საინტერესო საქმე არის, იმ საქმეს შემოიტანენ შემდეგ კვირაში და ამასთან აღარ მოხვდება.”

“ლავირების საშუალება კანონითაც აქვთ. განსაკუთრებულ შემთხვევებში შეიძლება ეს სისტემა შეჩერდეს და მოხდეს ისევ ძველი წესით, რიგითობით განაწილება. ეს განსაკუთრებული შემთხვევა შეიძლება იყოს ტექნიკური ხარვეზი, მაგალითად, ინტერნეტი გაითიშა, შუქი ჩაქრა,” – ამბობს “მოსამართლეთა ერთობის” დამფუძნებელი მაია ბაქრაძე. 

საქმეთა ელექტრონული განაწილების წესში ვკითხულობთ, რომ თუ სისტემა ორ დღეზე მეტხანს შეფერხდება, სასამართლოს კანცელარიას შეუძლია საქმეები ძველებურად, მოსამართლეთა რიგითობით, ან ანბანურად გაანაწილოს. ხოლო, თუ გასანაწილებელია დაუყოვნებლივ განსახილველი საქმეები, კანცელარიას შეუძლია ისინი ძველი წესით გაანაწილოს, შეფერხებიდან 3 საათის შემდეგაც. კანონში დეტალურად არ არის ახსნილი, რა შეიძლება ჩაითვალოს ტექნიკურ შეფერხებად. ამ ჩანაწერის მკაფიოობას ევროკომისიაც ითხოვდა.  

“საქართველოს დემოკრატიული ცენტრის” კანონის უზენაესობის პროგრამის დირექტორი, გვანცა წულუკიძე ამბობს, რომ ელექტრონული სისტემით მანიპულირებების გამოსარიცხად, გამჭვირვალე უნდა იყოს როგორ მუშაობს საიტი. ეს ტექნიკური მექანიზმი კი დოკუმენტებში უნდა ეწეროს. გვანცა წულუკიძის თქმით, ასეთი დოკუმენტი გამოითხოვეს, აწვალეს, სასამართლოს უწყებებში გადაამისამართეს, ბოლოს კი უთხრეს, არ გვაქვს დოკუმენტი, თავი დაგვანებეთო. 

“საერთაშორისო სტანდარტია, რომ ასეთი ტიპის პროგრამები იყოს რამდენიმე გასაღებით დახურული. ნებისმიერი სახის ცვლილებისთვის, საჭიროა 3 ან 4 ადამიანის თანხმობა. მაგალითად, როგორც საბანკო  ოპერაციების დროს ტელეფონზე მოგდით კოდი. თუ ასეთი გასაღებები რამდენიმე ადამიანის, უწყების ხელშია, დაცულია ეს პროგრამა.”

მოსამართლეები გვიყვებიან, რომ იუსტიციის უმაღლესმა საბჭომ კიდევ ერთი ხრიკი მოიფიქრა იმისთვის, რომ მათთვის საინტერესო საქმე, მათ მიმართ კეთილგანწყობილ მოსამართლეს შეხვედროდა. 2017 წელს თბილისის საქალაქო და სააპელაციო სასამართლოებში დაამატეს ვიწრო სპეციალიზაციის ახალი კოლეგია. ის განიხილავს მხოლოდ ისეთ ბიზნესსაქმეებს, რომლის სარჩელის თანხაც 500,000 ლარს აღემატება. საქალაქო სასამართლოში ამ კოლეგიას ხუთი მოსამართლე ჰყავს, სააპელაციოში – სამი. ყოფილი მოსამართლეები გვიყვებიან, რომ ამ პალატებში ყველა მოსამართლე ლოიალურია “კლანის” მიმართ. ამიტომ, საქმეები ელექტრონულად, შემთხვევითობითაც რომ განაწილდეს, მაინც აწყობთ. 

“ელექტრონული სისტემის შემოღებასთან ერთად, სასამართლოში ჩამოყალიბდა სასურველი მოსამართლეების მექანიზმი. ვითომ საფუძვლად დაუდეს, რომ საქმეთა სიმრავლის გამო, განხილვა დიდი დროით იწელება, ბიზნესმენებს პრეტენზია აქვთ, რომ მათი დავები ჭიანურდება, შესაბამისად, ინვესტიციები საქართველოში იკლებს და ასე შემდეგ,” – ამბობს თბილისის საქალაქო სასამართლოს ყოფილი მოსამართლე, რომელმაც ვინაობის გამხელა არ ისურვა. 

“არ მაქვს იმის განცდა, რომ ელექტრონული წესით საქმეების განაწილება სრულიად შემთხვევითად ხდება. ამის თვალსაჩინო მაგალითია ბიზნესსაქმეების განხილვაზე აპელაციაში რომ არის სპეციალური პალატა. აქ 3 მოსამართლეა, ერთსაც რომ დაეწეროს, ის დანარჩენი ორიც მონაწილეობს ამ საქმეში. ფაქტობრივად იცი, ვის დაეწერება ეს საქმე,”- გვითხრა სააპელაციო სასამართლოს ყოფილმა მოსამართლემ ნათია ქუთათელაძემ.  

იუსტიციის უმაღლესი საბჭო ამბობდა, რომ ბიზნესდავების ცალკე კოლეგია საქმეთა ნაკადთან უკეთ გამკლავების მიზნით იყო საჭირო. თუმცა, არ არის შესწავლილი, რეალურად იხეირა თუ არა ამ სიახლით ბიზნესმა. 

ბიზნესასოციაციების იურიდიული დირექტორი, ნიკა ნანუაშვილი გვიყვება, რომ ცალკე კოლეგიის შექმნის მიუხედავად, ბიზნესდავები მაინც ჭიანურდება, ზოგჯერ საქმეთა განხილვა 2-3 წელსაც გრძელდება:

“საბოლოო ჯამში, არ არსებობს რაიმე ინდივიდუალური გზა, მეთოდი, რომელიც საქმეების განხილვას დააჩქარებდა. ბიზნესასოციაციას რაც შეუძლია, ესაა სასამართლოში გაჭიანურებულ დავებზე საკითხის დაყენება და მის ნეგატიურ ეფექტებზე საუბარი. ამ პრობლემის მოგვარება ბიზნესის საქმიანობას გაამარტივებდა და გააუმჯობესებდა ქვეყნის საინვესტიციო გარემოსაც. დავების გადაჭრის სიმარტივე და სისწრაფე არის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი კომპონენტი, რომლითაც ნებისმიერ ქვეყანაში საინვესტიციო კლიმატსა და ბიზნესგარემოს აფასებენ.” 

გასულ წელს “საერთაშორისო გამჭვირვალობა საქართველო” წერდა, რომ კომერციული დავების ვიწრო სპეციალიზაცია ნაჩქარევად და დაუსაბუთებლად შეიქმნა. კვლევის მიხედვით, პრობლემაა ისიც, რომ არ არის გამჭვირვალე, როგორ ინიშნებიან ამ კოლეგიის მოსამართლეები. არც ის არის ცნობილი, რა მიზეზით ხდება მათი ჩანაცვლება. ეს წესი არც კანონითაა განსაზღვრული. 

“სასამართლოს თავმჯდომარეს, ყოველგვარი დასაბუთების გარეშე, დროის ნებისმიერ მონაკვეთში და ნებისმიერი სიხშირით შეუძლია, შეცვალოს მოსამართლეთა შემადგენლობა ვიწრო სპეციალიზაციაში,”- ვკითხულობთ “საერთაშორისო გამჭვირვალობის” კვლევაში. 

რა ზიანს მოგვიტანს ვალდებულებებისგან თავის დაძვრენა

იუსტიციის უმაღლესი საბჭო 2017-21 წლების სტრატეგიას და 2017-18 წლების სამოქმედო გეგმას არ გაჰყოლია, ახალი გეგმა კი საერთოდ არ აქვთ. გამოდის, არც ევროკავშირთან ასოცირების შეთანხმება სრულდება და ნაკისრ ვალდებულებებს თავს ვარიდებთ. 

“მათაც არ აქვთ პასუხი, რატომ არაა ახალი სამოქმედო გეგმა. აღარ თვლიან, რომ რამე არის გასაკეთებელი, ან უბრალოდ არ თვლიან პრიორიტეტულად ამ გეგმას და კიდევ რაღაც პასუხისმგებლობების აღებას,” – ამბობს “საქართველოს დემოკრატიული ცენტრის” კანონის უზენაესობის პროგრამის დირექტორი, გვანცა წულუკიძე. 

იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს არამოსამართლე წევრის, ნაზი ჯანეზაშვილის თქმით, სტრატეგია იმიტომაა მნიშვნელოვანი, რომ სასამართლოში პრობლემები თავად აღიარეს. თუმცა, მათი მოგვარების სურვილი აღარ გამოუჩენიათ. ნაზი ჯანეზაშვილი ამ გეგმის შესრულებისთვის ერთ-ერთი სამუშაო ჯგუფის კოორდინატორიც იყო. როგორც ამბობს, შეხვედრების ინიციატივას ყოველთვის ის იჩენდა, მაგრამ არავინ ხვდებოდა. 

“ნორმალურ სახელმწიფოში თანამდებობის პირებს შეაწუხებდათ ის, რომ, აი, სტრატეგია დავწერე და არ სრულდება, მაგრამ ერთხელაც არ მოუკითხავს ახალ მდივანს და თავმჯდომარეს ეს თემა. გამოსავალი არის კლანური მმართველობის დასრულება, სხვა გამოსავალი ამ სისტემამ უბრალოდ არ დაგვიტოვა. კრიმინალი რომ ჩაიდინოს რომელიმე მოსამართლემ ისეთი, ყველა რომ ხედავდეს და ცხადი იყოს, რომ ეს კრიმინალია, ვერაფერს უზამ, თუ არ არის კლანის ნება. იმდენად დიდია ძალაუფლება მათ ხელში, რომ ანგარიშვალდებულების განცდა, ხალხი რას იტყვის, სირცხვილია ამას თუ არ გავაკეთებ, ეს არ არსებობს,” – ამბობს ნაზი ჯანეზაშვილი. 

საერთაშორისო ურთიერთობების სპეციალისტი გია ჯაფარიძე ამბობს, რომ მთავარი ზიანი, რომელსაც ეს პროცესი მოგვაყენებს, საერთაშორისო რეპუტაციის შელახვაა. მისი თქმით, ევროკავშირს მოლოდინები ვერ გავუმართლეთ. ეს კი შესაძლოა ევროინტეგრაციის გზაზე უკან გადადგმული ნაბიჯიც იყოს. 

“რეპუტაციული ზიანი არის, დაახლოებით, საკუთარ კარში გოლი საერთაშორისო ურთიერთობებში. როცა ასოცირების ხელშეკრულებას არ ასრულებ, რატომ უნდა წამოვიდეს ევროპის კავშირი, ვთქვათ, გაწევრიანებაზე. არ მოდის, მაგრამ დავუშვათ ასეთი მოცემულობა. როცა იცის, რომ დადე ხელშეკრულება  და არ  ასრულებ, სადაა გარანტია, რომ რასაც გაწევრიანებაზე მოვაწერთ ხელს, იმას შევასრულებთ. თუ გადამგდები ხარ, მეც არ მოვდივარ შენთან მეტ ურთიერთობაზე. თუ გაქვს ეს სტატუსი დამკვიდრებული, რომ ხარ საერთაშორისო მატყუარა, არავინ დაიჭერს შენთან სერიოზულ ურთიერთობას და შემდგომი ინტეგრაციული პროცესები შენივე ცუდი ქცევის გამო შეფერხდება.”

საქართველოში დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლო რომ არ არსებობს, აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტიც წერს. მათ 2020 წლის ანგარიშში სიტყვა “კლანი” ცხრაჯერ არის ნახსენები. დოკუმენტში ხაზგასმულია უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეების ერთგულება “კლანის” მიმართ და  იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს ერთპიროვნული, გაუმჭვირვალე მმართველობა.