მასალის ინგლისური ვერსია ხელმისაწვდომია ამ ბმულზე.
ჟურნალისტები მშვიდობიანი მოქალაქეების წინააღმდეგ ჩადენილი სისასტიკის მთავარი მოწმეები არიან. ჟურნალისტის თვალი რომ არა, ომის დანაშაულები და ბარბაროსული ხასიათი, დიდი ალბათობით, შეუმჩნეველი დარჩებოდა.
კონფლიქტის მხარეების ვალდებულება, ყოველთვის განასხვაონ მშვიდობიანი მოსახლეობა და მებრძოლები, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ერთ-ერთი ყველაზე ფუნდამენტური პრინციპია.
ნებისმიერი ჟურნალისტი თავისთავად შეეცდება გაარკვიოს ვინ ვის რა, სად, როდის, როგორ დაუშავა, იმისდა მიუხედავად, თუ რას აშუქებს: საერთაშორისო შეიარაღებულ კონფლიქტს, რომელშიც ერთზე მეტი სახელმწიფოა ჩარეული თუ ადგილობრივ კონფლიქტებს, მაგალითად, სამოქალაქო ომებს. ამათგან ორივეს შეიძლება მოჰყვეს მოქალაქეთა სიკვდილი და დაშავება, იძულებითი გადაადგილება, ინფრასტრუქტურისა თუ სამედიცინო ნაგებობების ნგრევა.
ამისდა მიუხედავად, მნიშვნელოვანია იმის გააზრებაც, რომ ომის დროს მშვიდობიანი მოსახლეობისა თუ მათი ქონების დამაზიანებელი აქტი ყოველთვის უკანონო არ არის. მოქალაქეების წინააღმდეგ ჩადენილი ომის დანაშაულების ან საერთაშორისო სამართლის სხვაგვარი დარღვევის ფაქტის დასადგენად აუცილებელია, მაქსიმალურად დაწვრილებითი ინფორმაცია მოვიპოვოთ კონტექსტისა და გარემოებების შესახებ.
კონფლიქტის მხარეების ვალდებულება, ყოველთვის განასხვაონ მშვიდობიანი მოსახლეობა და მებრძოლები, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის (შეიარაღებული კონფლიქტის სამართალი ან ომის სამართალი) ერთ-ერთი ყველაზე ფუნდამენტური პრინციპია.
მოქალაქეებზე ან სამოქალაქო ობიექტებზე მიზანმიმართული თავდასხმა ნამდვილად წარმოადგენს ომის დანაშაულს, თუმცა თავდასხმების შედეგად სამოქალაქო პირების დაშავება აუცილებლად უკანონობად არ ჩაითვლება, თუ პროპორციულობის პრინციპი დაცულია.
პროპორციულობისა თუ განსხვავება-გამიჯვნის პრინციპების დარღვევა ომის დანაშაულია. მოქალაქეების წინააღმდეგ ჩადენილი სხვა სპეციფიკური ომის დანაშაულები მოიცავს (მაგრამ არ იზღუდება) შემდეგს:
- წამება ან არაადამიანური მოპყრობა;
- უკანონო დეპორტაცია, გადაყვანა ან უკანონო დაკავება (პატიმრობა);
- ტყვეთა აყვანა;
- ოკუპირებულ ტერიტორიაზე მშვიდობიანი მოსახლეობის გადაყვანა ან ოკუპირებული ტერიტორიის მოსახლეობის დეპორტაცია;
- დარბევა ან მოროდიორობა;
- აკრძალული იარაღის გამოყენება;
- გაუპატიურება და სხვა სახის სექსუალური ძალადობა;
- ადამიანების ცოცხალ ფარად გამოყენება;
- შიმშილის (საკვების გარეშე დატოვების) ომის წარმოების მეთოდად გამოყენება;
- ბავშვების ჯარში გაწვევა.
ზოგიერთ, მაგალითად, სექსუალური ძალადობის ან წამების შემთხვევაში, უკანონობა ისედაც ცხადია, რადგან ამგვარი ქმედება ყოველთვის იკრძალება, მათ შორის, მებრძოლების მიმართაც. თუმცა, სამოქალაქო პირებზე, სამოქალაქო საკუთრებასა თუ ინფრასტრუქტურაზე შესაძლო უკანონო თავდასხმის შეფასებისას უნდა დაისვას შემდეგი კითხვები:
- იყო თუ არა მსხვერპლი სამოქალაქო პირი? იღებდა თუ არა უშუალო მონაწილეობას დაპირისპირებაში?
- იყო თუ არა განადგურებული ინფრასტრუქტურული ობიექტი სამხედრო / სამოქალაქო დანიშნულების? (ჰქონდა თუ არა სავარაუდო სამხედრო ფუნქცია?)
- იყო თუ არა ეს ხალხი / საკუთრება თავდასხმის სამიზნე? გამოწვეული იყო თუ არა ზიანი სხვა ობიექტზე / პირზე თავდასხმის შედეგად (მაგ., იყო თუ არა ახლომახლო სამხედრო ობიექტი / მებრძოლი?)
ამ ინფორმაციის გათვალისწინებითაც კი ყოველთვის ვერ ხერხდება აქტის კანონიერების დადგენა, თუმცა შეკითხვებზე პასუხმა შეიძლება სიმართლისაკენ გზა გაგვიკვლიოს.
რჩევები და ინსტრუმენტები
ჟურნალისტმა სიღრმისეულად უნდა შეისწავლოს არსებული ფაქტები, სანამ ინფორმაციის მოკვლევის, გამოძიების, სამხილების შეგროვების გზას დაადგება. უმნიშვნელოვანესია გეოგრაფიისა და გარემომცველი ლანდშაფტის, თავდასხმის ქვეშ მყოფი მოსახლეობის, თავდამსხმელების, პოლიტიკური, კულტურული თუ რელიგიური დინამიკის, კონფლიქტის ისტორიული ფონისა და მისი განვითარების შესახებ ამომწურავი ინფორმაციის ფლობა.
ფონის კვლევა
მოქალაქეებზე თავდასხმის შემთხვევების დეტალური, ხანგრძლივი გამოძიების ჩატარებამდე სწორედ ასეთი სიღრმისეული კვლევაა საჭირო, რათა ჟურნალისტი დაცული იყოს შეცდომაში შემყვანი ნარატივებისა და პროპაგანდის მანიპულაციური ზემოქმედებისაგან. კვლევა ჟურნალისტს თავდაჯერებას ჰმატებს უშუალოდ კონფლიქტის ზონაში ჩასვლამდეც კი.
ერთ-ერთი მთავარი საკვლევი მასალა თავმოყრილია ანალიტიკურ ცენტრებში (think tanks), როგორებიცაა, მაგალითად, ჯორჯ ვაშინგტონის უნივერსიტეტის ჩამონათვალში მითითებული, შუა აღმოსავლეთსა და ჩრდილოეთ აფრიკაში მდებარე წამყვანი ანალიტიკური ცენტრები.
ყოველთვის სასარგებლო ინფორმაციას ფლობენ ისეთი კვლევითი ცენტრები, როგორებიცაა International Crisis Group (საერთაშორისო კრიზისის ჯგუფი), ასევე, გაეროს ექსპერტთა საბჭოსა და Amnesty International-ის მსგავსი უფლებადამცველი ჯგუფები. მნიშვნელოვანია გაეროს ადამიანის უფლებების გამომძიებლების მიერ ჩატარებული წინა სამუშაოც, მაგალითად, ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ოფისის ნამუშევარი.
როგორც ყოველთვის, ჟურნალისტებმა სრულად უნდა მოიძიონ კონფლიქტთან დაკავშირებული წინა ნამუშევრები. ახალი მონაცემთა ბაზების, მაგალითად, LexisNexis-ის დათვალიერება შეიძლება დაგეხმაროთ საუკეთესო საგამოძიებო პროექტების იდენტიფიცირებაში.
ამ თავდაპირველმა კვლევამ რეპორტიორი უნდა შეაიარაღოს შემდეგი შეკითხვებით: ვინ განაპირობა და შეუწყო ხელი მოვლენების წამოწყებას, ვინ სარგებლობს მომხდარით, რომელი გარე და შიდა ძალებია ჩარეული, რა ხდება ფრონტის ხაზზე, როგორია იმ მოსახლეობის შემადგენლობა, რომელზეც კონფლიქტი ზემოქმედებს, რომელია სადავო რესურსი და ა.შ.
ეს შეკითხვები ჟურნალისტებს მიანიშნებს, რომელი სფეროს ექსპერტი სჭირდებათ. ჟურნალისტს ესაჭიროება არამხოლოდ ექსპერტისეული ანალიზი, არამედ ის შეკითხვებიც, რომლებიც ექსპერტს პასუხგაუცემელი რჩება, ვინაიდან სწორედ მათი საშუალებით შეიძლება თავად დაადგეს ახალ კვალს.
ინტერვიუები მსხვერპლებსა და თვითმხილველებთან
მსხვერპლის მოქალაქეობის დასამოწმებლად ჟურნალისტმა უნდა მოიძიოს იდენტობის დამადასტურებელი დოკუმენტები, ასევე განათლებისა და კარიერული ისტორიის ამსახველი ჩანაწერები. ჟურნალისტს შეუძლია მტკიცებულებების მოგროვება ადგილობრივი მუნიციპალური მოხელეების, ტომის ბელადებისა და მეზობლებისაგან.
მსხვერპლის ოჯახი შეიძლება ინახავდეს ისეთი დოკუმენტების ასლებს, როგორებიცაა სასწავლებლის დასრულების დამადასტურებელი მოწმობა (ატესტატი, დიპლომი), ინვოისები ან ქვითარი, რომელიც ხელფასის ჩარიცხვას (თუ მსხვერპლი დასაქმებულია) ან შემოსავლის წყაროს (თუ კერძო ბიზნესი ჰქონდა) ასახავს თავდასხმის პერიოდში.
ასეთი ჩვენებებისა თუ ცნობების მოგროვება, შესაბამის დოკუმენტურ მტკიცებულებებთან ერთად, წესით საკმარის ინფორმაციას გვაწვდის იმაზე, თუ რა გავლენა აქვს კონფლიქტს მსხვერპლზე.
რაც შეეხება იმ ობიექტების დანიშნულების გამორკვევას, რომლებიც თავდასხმის სამიზნეს წარმოადგენდა, კონფლიქტის მხარეებს (განსაკუთრებით, თუ საუბარია ლეგიტიმურ, სახელმწიფო ერთეულებზე) უნდა ჰქონდეთ ე.წ. „აკრძალული სამიზნეების“ სია – ყველა იმ სამოქალაქო ობიექტის ჩამონათვალი, რომელთა დაზიანებასაც ომის მხარეები უნდა ერიდონ.
ომის დანაშაულების დოკუმენტურად აღწერის პროცესში ჟურნალისტი უნდა დაუკავშირდეს წყაროებს თავდაცვის სამინისტროდან, გაეროს შესაბამისი ორგანოებიდან ან სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებიდან, რათა მოიპოვოს ამ სიის ასლი და შეადაროს თავდასხმის სამიზნე ობიექტებს, რითაც უტყუარად დამოწმდება, რომ კონკრეტულ ობიექტს არ ჰქონდა სამხედრო დანიშნულება.
ზოგიერთ ვითარებაში, „აკრძალული სამიზნეების“ სიაში შეტანილი საკუთრება, შეიძლება, დაიკავოს ან დაიპყროს კონფლიქტის ერთ-ერთმა მხარემ, რაც წააგავს ჯარისკაცების ან მებრძოლების მიერ ადამიანების ცოცხალ ფარად გამოყენებას. ასეთ სიტუაციებში თვითმხილველების, განსაკუთრებით, იმავე არეალში მცხოვრები პირების მონათხრობს საკვანძო მნიშვნელობა აქვს იმის გამოსარკვევად, იკავებდნენ თუ არა სამხედროები კონკრეტულ ობიექტს თავდასხმის მომენტში.
ხშირად, მოქალაქე ფლობს ახლომდებარე შენობებში მიმდინარე საეჭვო აქტივობის ვიდეოჩანაწერსაც. ამ პროცესში ღირებულია მეზობლების გამოკითხვა და ვიზუალური სამხილების მოძიება, რომლებიც დაადასტურებდა შეიარაღებული ძალების მიერ ამ შენობების სამხედრო დანიშნულებით გამოყენების ფაქტს.
ინტერვიუები ყოფილ მებრძოლებსა და ინფორმატორებთან (შიდა წყაროებთან)
ზოგჯერ შიდა წყაროებისაგან, შეიარაღებული ჯგუფების ყოფილი წევრების ან ამ ჯგუფებისაგან გაქცეული დეზერტირებისაგან, დეტალური ინფორმაციის მოპოვებაც დამატებით მნიშვნელოვან სამხილებს გვაწვდის.
ნებისმიერი გამოძიების უპირველეს პრიორიტეტს უნდა წარმოადგენდეს საუბარი შიდა წყაროებთან – ადამიანებთან, ვინც უშუალოდ დაკავშირებულია კონფლიქტის რომელიმე მხარესთან ან კარგად იცნობს მათ.
თუმცა, გამომძიებელმა ჟურნალისტებმა სიფრთხილე უნდა გამოიჩინოს შიდა წყაროსთან დაკავშირებისას და ყოველთვის გაითვალისწინოს შემდეგი: ინფორმაციის გაზიარების რა მოტივი ამოძრავებს შიდა წყაროს?
ასევე გასათვალისწინებელია, რომ არსებობს სხვადასხვა ტიპის შიდა წყარო (ინფორმატორი): ისინი, ვინც ბოროტმოქმედებს იძულებით უერთდება; ვისაც სწამს, რომ თანამშრომლობის სარგებელი ზიანს გადაწონის; და ვინც ნებით შეუერთდა ბოროტმოქმედებს, შემდეგ კი მოინანია.
შიდა წყაროებისათვის დასმული შეკითხვები შეიძლება მოიცავდეს შემდეგს: რა იყო კონკრეტული თავდასხმის ან აქტის მოტივი ან განზრახვა? მაგალითად, იმ არეალში მოქცეულ კონკრეტულ მებრძოლს ან სამხედრო ობიექტს უმიზნებდნენ თუ მოქალაქეების დახოცვა და მათი საკუთრების განადგურება სურდათ?
ასევე სასარგებლოა, ვეცადოთ იმის გამორკვევას, თუ რა ინფორმაცია ჰქონდათ კონფლიქტის მხარეებს თავდასხმის მომენტში: მაგალითად, შენობების დანიშნულების ან იმ არეალში მებრძოლთა ყოფნის თაობაზე დაზვერვის მიერ მოწოდებული ინფორმაცია. იცოდნენ თუ არა, რომ იმ ტერიტორიაზე სამოქალაქო შენობები იყო განლაგებული ან მოსახლეობა იმყოფებოდა?
შეიარაღებულ კონფლიქტში კონკრეტული აქტის კანონიერების დადგენისას საკვანძო მნიშვნელობა აქვს ამ ორივე ელემენტს – განზრახვასა და მხარეებისათვის ხელმისაწვდომ ინფორმაციას. სწორედ მათი საშუალებითაა შესაძლებელი მშვიდობიანი მოსახლეობის წინააღმდეგ ჩადენილი ომის დანაშაულების დამტკიცება ან უარყოფა.
ენობრივი ბარიერის გადალახვა
ენობრივი ბარიერი შეიძლება უმთავრეს დაბრკოლებად იქცეს საერთაშორისო პროფილის ჟურნალისტებისათვის. აუცილებელია საჭირო დროის, ძალისხმევისა და, თუ შესაძლებელია, სპეციალური ბიუჯეტის გამოყოფა სანდო და დამოუკიდებელი მთარგმნელის პოვნა.
ასევე მნიშვნელოვანია რეზერვი – მაგალითად, კოლეგა ან დამოუკიდებელი მკვლევარი, რომელსაც შეუძლია თარგმანების გადამოწმება (შედარება). მთარგმნელის მიუკერძოებლობა არასათანადოდ არ უნდა შეფასდეს, რადგან ზუსტ თარგმანს ამ დროს დიდი მნიშვნელობა აქვს.
ტრავმული საუბრებისთვის მომზადება
ადამიანზე ომის ზემოქმედების შედეგების ნებისმიერი გამოძიების ქვაკუთხედი მოქალაქეთა ჩვენებებია. კარგად უნდა იყოთ მომზადებულნი, რადგან ამ მოქალაქეებს შეიძლება მძიმე ტრავმა ჰქონდეთ გადატანილი ოჯახის წევრის სიკვდილის, ჭრილობის, სხვადასხვაგვარი ძალადობის (მათ შორის, გაუპატიურების), ფსიქოლოგიური ტრავმის, იძულებითი გადაადგილებისა თუ ქონების დაკარგვის შედეგად.
ჟურნალისტი შეიძლება დათრგუნოს სულიერად განადგურებულ ადამიანებთან ურთიერთობამ და მათი ისტორიების მოსმენამ, რადგან ამ დროს ჩნდება მსხვერპლის ხელახალი ტრავმირების შიში.
მსხვერპლი ან მოწმე ღიად საუბარს იწყებს მხოლოდ მეორე ან მესამე ინტერვიუს შემდეგ. მიუხედავად იმისა, რომ ჟურნალისტს მაქსიმალურად ბევრი სამხილის შეგროვება ევალება, შეიძლება საკმაოდ რთული იყოს თითოეულ მსხვერპლთან რამდენიმე ინტერვიუს ჩატარება.
თუმცა, ჟურნალისტს ასევე შეუძლია მსხვერპლებთან პირველადი ინტერვიუების ჩატარებაც, რათა განსაზღვროს, რომლის ჩვენება შეიძლება აღმოჩნდეს შედარებით უფრო მნიშვნელოვანი: ზოგიერთი თვითმხილველი იქნება, ზოგიც ყველაზე დაზარალებული;
შეიძლება რომელიმეს ჰყავს ნათესავები ან მეგობრები, რომლებიც კონფლიქტში დაპირისპირებულ ძალებს ემხრობიან და, ამრიგად, შეუძლია უშუალოდ თავდასხმებთან დაკავშირებით მეტი შიდა ინფორმაციის მოწოდება.
ქრონოლოგიური თანმიმდევრობის წერილობით აღრიცხვა ჟურნალისტს ეხმარება, მკაფიოდ აღიქვას მოვლენათა მიმდევრობა და მივიდეს უფრო სიღრმისეულ შეკითხვებამდე, რომლებიც შეავსებს ინფორმაციაში არსებულ ნაპრალებს. ამასთან უმნიშვნელოვანესია რესპონდენტების სახელების, კონტაქტებისა და ფოტოების შეგროვება.
მობილური ტელეფონი ოქროს საბადოა
მობილური ტელეფონი ჟურნალისტისათვის მონაცემთა ნამდვილი საბადოა და მსხვერპლის ტელეფონზე წვდომას შეიძლება გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდეს. როცა მსხვერპლი ღიად საუბარს და საკუთარი ამბის გაზიარებას იწყებს, ჟურნალისტმა ყოველთვის უნდა სთხოვოს: „მაჩვენე“ ნებისმიერი მტკიცებულება, რომელიც მონათხრობს დაადასტურებს. სოციალურ მედიაპლატფორმების, მაგალითად, WhatsApp-ის ან Telegram-ის, ჩატებში შეიძლება მიაგნოთ უშუალოდ თავდასხმამდე მიმდინარე საუბრის ბოლო მომენტებს.
ტელეფონის ინფორმაცია, ასევე, მკაფიოდ ნათელყოფს, ვის ესაუბრებოდა მსხვერპლი, გვაჩვენებს მათი დისკუსიების შინაარსს, გვაწვდის მოძრაობის, მოქმედებებისა და სხვა ფაქტორების შესახებ უტყუარ ინფორმაციას, რომელიც ასახავს მსხვერპლის სტატუსს შეიარაღებული კონფლიქტის დროს თავდასხმის მომენტში.
ამას გარდა, ჟურნალისტმა შეიძლება მსხვერპლებს სთხოვოს, დაეთანხმონ ტელეფონში არსებული სკრინშოტების, სურათების, ვიდეოების, ასევე, სხვა მსხვერპლების ან იმ წყაროების კონტაქტების გაზიარებას, რომლებიც შეიძლება ფლობდნენ გამოძიებისათვის საჭირო შიდა ინფორმაციას ან დოკუმენტაციას.
მნიშვნელოვანია თარიღებისა და ადგილის შემოწმება, ფოტოებზე ასახული კადრების კონტექსტთან დაკავშირებული შეკითხვების დასმა, რათა მოგვიანებით ეს ინფორმაცია შეჯერდეს გამოძიების მსვლელობისას დაზუსტებულ ადგილებსა და თარიღებთან. რეპორტიორს ყოველთვის თან უნდა ჰქონდეს წერილობითი თანხმობის ფორმის ასლები, რათა მასალის მფლობელმა ჟურნალისტს გამოქვეყნების ნებართვა მისცეს.
ფიზიკური სამხილებისა და სამხედრო მასალის შეგროვება
წინა ათწლეულების განმავლობაში არაერთი უფლებადამცველისა და ექსპერტის გამოცდილებაზე დაყრდნობით შეიძლება ითქვას, რომ ჭურვის ნამსხვრევების, გახარჯული საბრძოლო მასალის ნარჩენების ან იარაღსა თუ შეიარაღებასთან დაკავშირებული სხვა სამხილების შეგროვება გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა თავდასხმის შესახებ ძირითადი ინფორმაციის შემოწმებისას.
საბრძოლო ველზე მორჩენილ ნამსხვრევებზე არსებული აღნიშვნები თუ წარწერები ექსპერტებს მასალის წარმოშობის განსაზღვრის საშუალებას აძლევს.
ამ ტიპის მტკიცებულებები ხსნის იმ ქვეყნებთან დაკავშირებული სამომავლო გამოძიებების კარს, რომლებმაც თავდამსხმელი ძალა იარაღით მოამარაგეს. მსხვერპლებისა და შიდა ინფორმატორების გარდა მოიძიეთ სხვა წყაროებიც: სამედიცინო გუნდი და სადამხმარებლო ორგანიზაციის პერსონალი, იურისტები, ტომის ბელადები, ადგილობრივი საჯარო მოხელეები, მძღოლები, სკოლის მასწავლებლები, რომელთაგან ყველას შეუძლია დამატებითი დეტალების გაზიარება, რაც მომავალი გამოძიებებისაკენ მიმავალ გზას წარმოაჩენს.
მნიშვნელოვანია მოქალაქეებზე თავდასხმის ადგილების კოორდინატების, მდებარეობის, რუკებისა და ზუსტი აღწერილობის ფლობა, როცა ინფორმაციის გადამოწმება და დოკუმენტირება ხორციელდება სატელიტური გამოსახულებებისა თუ გეოლოკაციის სხვა ტექნიკის გამოყენებით.
ომის დანაშაულები – შემთხვევების ანალიზი
იემენი: აშშ-ის მიერ დრონებით თავდასხმა, რომელმაც მშვიდობიანი მოსახლეობა იმსხვერპლა— Associated Press (AP)
რა არის საჭირო იმის დასადასტურებლად, რომ აშშ-ის მიერ დრონებით განხორციელებული თავდასხმის მსხვერპლი მოქალაქეა და არა ალ-ქაიდას მებრძოლი? ასობით დოკუმენტი, სურათი, სოციალური ქსელით მიმოწერის შინაარსი და პირადობის დამადასტურებელი დოკუმენტაცია.
2018 წელს სწორედ ეს მასალა მოაგროვა AP-ის გუნდმა იემენში, რათა გაებათილებინა აშშ-ის მტკიცება, რომ მისმა საჰაერო თავდასხმამ მხოლოდ რეგიონში მყოფი ალ-ქაიდას მებრძოლები იმსხვერპლა. AP-ის გამოძიებამ, რომელიც პულიცერის პრემიით დაჯილდოვდა, ფაქტობრივად, გამოარკვია, რომ იმ წელს დრონებით განხორციელებული იერიშების შედეგად დახოცილთა დაახლოებით ერთ მესამედს მშვიდობიანი მოსახლეობა წარმოადგენდა.
მრავალთვიანი გამოძიება დაეყრდნო ღია წყაროებში ხელმისაწვდომ მონაცემებს, რომელსაც უზრუნველყოფს, მაგალითად, საგამოძიებო ჟურნალისტიკის ბიურო და Amnesty International; ასევე, იემენში აშშ-ის მიერ განხორციელებული საჰაერო თავდასხმების სიას, რომელიც AP-ს პენტაგონმა მიაწოდა.
თუმცა, არც ერთი წყარო არ მიუთითებდა სამოქალაქო მსხვერპლის მასშტაბს, არც იმას, რომ მშვიდობიანი მოსახლეობა დაიხოცა სწორედ იმ პერიოდში, როცა საერთაშორისო საზოგადოება მწვავედ აკრიტიკებდა საუდის არაბეთის მიერ მართულ კოალიციას, რომელიც ირანის მიერ მხარდაჭერილი ჰუსიტი მეამბოხეების წინააღმდეგ მეტად სისხლიან საომარ კამპანიას აწარმოებდა.
აშშ-ის მიერ დრონებით განხორციელებული საჰაერო თავდასხმის შესახებ ინფორმაცია საერთაშორისო მედიას თითქმის არც გაუშუქებია, რადგან თითქმის ყველა გადართული იყო საუდის არაბეთის მიერ ჩადენილ სისასტიკეზე.
გამოძიებამ მოიცვა ვრცელი გეოგრაფიული არეალი: სამხრეთი, აღმოსავლეთი და ცენტრალური იემენი, სადაც ალ-ქაიდა მოქმედებდა და ზემოთ დრონები დაფრინავდნენ.
პირველი ეტაპი გულისხმობდა პენტაგონის წყაროს მიერ მოწოდებული თავდასხმების ჩამონათვალის თარიღებისა და ადგილმდებარეობის მონაცემების შეგროვებას. შემდეგ ყველა ინციდენტი გადამოწმდა, შედგა თავდასხმის წერტილების ჩამონათვალი და სამიზნე არეალში დადგინდა ყველა ადგილობრივი უფლებადამცველი აქტივისტის, ექიმის, ტომის ბელადის, უსაფრთხოებისა და მთავრობის მოხელის ვინაობა.
მესამე ეტაპი იყო მსხვერპლების ახლობლებთან დეტალური და სიღრმისეული ინტერვიუების ჩატარება, რაც [ჟურნალისტებს] მსხვერპლთა პროფილის სრულყოფის და, შედეგად, იმის დამოწმების საშუალებას მისცემდა, რომ ეს ხალხი სამოქალაქო ცხოვრებით ცხოვრობდა და ტერორიზმთან კავშირი არ ჰქონდა.
ინტერვიუების მიზანი იყო ისეთ ძირითად კითხვებზე პასუხი, როგორებიცაა: მსხვერპლთა სიახლოვე იერიშის წერტილებთან, მათი იმ კონკრეტულ ადგილას ყოფნის მიზეზი, სხვა თვითმხილველთა ვინაობა, ალ-ქაიდას მებრძოლთა სიახლოვის მიმანიშნებელი ფაქტორები.
მსხვერპლთა ოჯახები ადამიანის უფლებების დამცველ ჯგუფებსა და წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტს დაუკავშირდნენ დრონებით განხორციელებული ამ თავდასხმების უფრო დეტალურად გამოსაძიებლად, თუმცა, სრულიად უშედეგოდ.
მიანმარი: როჰინჯას ხალხის შესაძლო გენოციდი — Reuters
2018 წლის თებერვალში Reuters-მა გამოაქვეყნა შთამბეჭდავი საგამოძიებო სიუჟეტი – „როგორ წვავენ, აოხრებენ და კლავენ მიანმარის შეიარაღებული ძალები შორეულ სოფელში“ – რომელშიც გამოაშკარავებული იყო როჰინჯას ხალხისადმი ეთნიკური ძალადობისა და მათი ხოცვის ფაქტები.
სიუჟეტმა 2019 წელს პულიცერის პრემია მოიპოვა საერთაშორისო რეპორტაჟის ნომინაციაში. ამ რეპორტაჟის გამო Reuters-ის ორი რეპორტიორი დააპატიმრეს და ციხეში ჩასვეს (ორივე გამოუშვეს 2019 წელს, პატიმრობაში გატარებული 500-ზე მეტი დღის შემდგომ.).
გამოძიების ფოკუსს წარმოადგენდა რაკაინის შტატის ჩრდილოეთში მდებარე ერთი სოფელი, რომელიც ეთნიკური ძალადობის ობიექტად იქცა. პირველად მოხდა, რომ ხოცვა-ჟლეტის ფაქტი გამოიკვეთა თავად დანაშაულის ჩამდენთა მონათხრობის საფუძველზე. მიანმარში მომხდარ გენოციდთან დაკავშირებულ წინა რეპორტაჟებში მხოლოდ მსხვერპლები ჰყვებოდნენ როჰინჯას უმცირესობის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულთა შესახებ.
აღსანიშნავია, რომ Reuters-მა მიაგნო შიდა (საიდუმლო) ინფორმაციის მქონე წყაროებს და საუბარზე დაიყოლია. რეპორტიორებს ესაუბრა სოფლის ბუდისტი მოსახლეობა, საპარლამენტო პოლიციის წევრები და უსაფრთხოების სამსახურის თანამშრომელი, რომელიც უშუალოდ მონაწილეობდა მკვლელობებში. თავად ხოცვა-ჟლეტის ამსახველი ფოტოების საშუალებით, „როიტერსმა“ მოახერხა მომხდარის დამადასტურებელი უტყუარი სამხილების მოპოვება.
სიუჟეტში აღნიშნული იყო, რომ სოფლის ბუდისტი მაცხოვრებლის მიერ მოწოდებული სამი ფოტო „ასახავს ინ-დინში მოწყობილი სასაკლაოს საკვანძო მომენტებს – 1 სექტემბრის გვიან ნაშუადღევს ჯარისკაცების მიერ როჰინჯას მამაკაცების დატყვევებიდან მოყოლებული 2 სექტემბრის დილის 10 საათზე მათი დახოცვით დამთავრებული.“ დანარჩენ ფოტოებზე ნაჩვენებია ერთ რიგად დამწკრივებული ტყვეები და მამაკაცების საფლავში ჩაყრილი გვამები.
ხოცვა-ჟლეტის ადგილას მისვლა, ფოტოების გადაღება და კრიმინალური ექსპერტებისთვის ჩვენებაც გამოძიების საკვანძო ელემენტებს წარმოადგენდა. ყველა ექსპერტმა „დაადასტურა ადამიანის ცხედრების ნაწილების” არსებობა.
მიანმარის სამხედრო ძალებმა Reuters-ს განუცხადა, რომ რეგიონში განხორციელებული „გაწმენდის ოპერაცია“ ლეგიტიმური იყო, თუმცა სიუჟეტში აღინიშნა: „გაერო აცხადებს, რომ არმიამ, სავარაუდოდ, გენოციდი მოაწყო; აშშ-მა კი ეს მოქმედება ეთნიკურ წმენდად შეაფასა.“
უკრაინა: მარიუპოლის რუსული ალყა — Associated Press
AP-ის გუნდის მიერ მომზადებული მამხილებელი, ვიზუალურად დოკუმენტირებული სტატია – „20 დღე მარიუპოლში“ – ასახავს რუსეთის მიერ მოწყობილ ალყას. AP, რომელიც 2022 წლის მარტის შუა რიცხვებში ამ უკრაინულ ქალაქში შემორჩენილი ერთადერთი მედიასაშუალება იყო, მრავალი კვირის განმავლობაში აშუქებდა რუსული ძალების მხრიდან ომის დანაშაულებად შეფასებულ თავდასხმას მშვიდობიან მოსახლეობაზე, მას შემდეგ, რაც ოკუპაციურმა ძალებმა ქალაქი დანარჩენ სამყაროს მოწყვიტეს და, ფაქტობრივად, მედია სრულად განდევნეს.
ალყაში მოქცეულ ქალაქში გატარებული სამი კვირის შემდგომ, AP-ის გუნდი სასწრაფოდ გამოსაყვანი გახდა მარიუპოლიდან როცა აცნობეს, რომ რუსი ჯარისკაცები მათზე თავდასხმასაც აპირებდნენ.
AP-ის მნიშვნელოვან ნამუშევარში უშუალოდ რეპორტიორების თვალწინ მშვიდობიან მოსახლეობაზე თავდასხმის ფაქტების ასახვამ ასევე გამოააშკარავა რუსეთის მთავრობის მიერ წარმოებული დეზინფორმაციის კამპანია.
AP-ის შემზარავი ვიდეოს გავრცელების შემდგომ, რომელშიც ასახულია სამშობიაროზე იერიში და შენობიდან გამოქცეული ორსული ქალი, ლონდონში რუსეთის საელჩო შეეცადა, შოკისმომგვრელი ფოტოები სიყალბედ გამოეცხადებინა.
ამ პროპაგანდის გასაბათილებლად AP-ის რეპორტიორები უკან დაბრუნდნენ, იპოვეს იგივე ქალი და დაამტკიცეს მისი ორსულობის ფაქტი, რადგან ახლა იგი ახალი ნამშობიარები იყო.
„როცა ქალაქიდან ინფორმაცია არ გამოდის, არ ვრცელდება დანგრეული შენობებისა და მომაკვდავი ბავშვების ფოტოები, რუსულ ძალებს ყველაფრის კეთება შეუძლიათ, რასაც მოისურვებენ. ჩვენ რომ არ ვყოფილიყავით, არაფერი გვექნებოდა,“ განაცხადა მსტისლავ ჩერნოვმა, AP-ის ფოტოგრაფმა, რომელმაც კოლეგებთან ერთად სანდანსის აუდიტორიის ჯილდო მოიპოვა, როცა მათი რეპორტაჟები 90-წუთიან დოკუმენტურ ფილმად აეწყო. „მანამდე ასე მკაფიოდ არასდროს მიგრძვნია, როგორი მნიშვნელოვანია სიჩუმის დარღვევა,“ – დასძინა ჩერნოვმა.
პალესტინა: ჟურნალისტის მკვლელობა — New York Times
როცა „ალ-ჯაზირას“ პალესტინელ-ამერიკელი კორესპონდენტი შირინ აბუ ალეხი ცეცხლსასროლი იარაღით მოკლეს მდინარე იორდანეს დასავლეთ ნაპირზე, რამდენიმე მედიაორგანიზაციამ ფაქტის გამოკვლევის მიზნით ჟურნალისტური გამოძიება წამოიწყო.
Times-ის მიერ გამოყენებული ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ინსტრუმენტი იყო სოციალური ქსელის მომხმარებლების მიერ გადაღებული ვიდეოებში ჩაწერილი სროლის ხმის აუდიოანალიზი.
New York Times ერთ-ერთი იყო იმ მედიაორგანიზაციათაგან, რომლებმაც გადაწყვიტეს არ დასჯერებოდნენ ოფიციალურ განცხადებებსა და თვითმხილველთა, მათ შორის, აბუ ალეხის იმ კოლეგების მონათხრობს, რომლებიც მის მკვლელობას შეესწრნენ.
აღსანიშნავია, რომ გუნდმა, ასევე გააანალიზა TikTok-სა და სოციალური მედიის სხვა პლატფორმებზე მომხმარებლების მიერ ატვირთული ვიდეოები, რათა შეეგროვებინათ ფაქტები მომხდარის რეკონსტრუქციის მიზნით.
Times-მა დაასკვნა, რომ აბუ ალეხი მოკლეს იმავე ტერიტორიიდან გასროლილი ტყვიით, სადაც ზუსტად იმავე დროს იმყოფებოდა ისრაელის სამხედრო კოლონა, რომელიც ჯენინში ლტოლვილთა ახლომდებარე ბანაკს არბევდა. გამოძიება ვარაუდობდა, რომ ტყვია, „დიდი ალბათობით, ელიტური დანაყოფის ჯარისკაცის მიერ“ იყო ნასროლი.
გამოძიებამ ასევე გამორიცხა ისრაელის ოფიციალური პირების მიერ თავდაპირველად გავრცელებული თეორია, რომ მკვლელობა პალესტინელი მსროლელების ჩადენილი უნდა ყოფილიყო, რაზეც მეტყველებდა აბუ ალეხისა და პალესტინელი მსროლელების განლაგების წერტილები და მათ შორის მანძილი.
Times-ის მიერ გამოყენებული ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ინსტრუმენტი იყო სოციალური ქსელის მომხმარებლების მიერ გადაღებული ვიდეოებში ჩაწერილი სროლის ხმის აუდიოანალიზი.
„იარაღის ლულიდან თითოეული ტყვიის გამოსროლის ხმასა და კამერის მიკროფონებამდე მიღწევის მომენტს შორის მიკროწამების გაზომვამ ჟურნალისტებს საშუალება მისცა, გამოეთვალათ იარაღსა და მიკროფონებს შორის დისტანცია,“ განმარტავდა Times. „მათ ასევე გაითვალისწინეს იმ დილით ჰაერის ტემპერატურა და როგორც ისრაელის ძალების, ისე პალესტინელების მიერ ყველაზე ხშირად გამოყენებული ტყვიების ტიპები.“
სპეციალური ფოკუსი: აშშ-ის მიერ დრონებით განხორციელებული თავდასხმის სამოქალაქო მსხვერპლი
ოლივიე ჰოლმის ინტერვიუ აზმატ ხანთან
როცა 2018 წლის დასაწყისში აზმატ ხანი ერაყში, დასავლეთ მოსულში ჩავიდა, განადგურების მასშტაბი იმდენად კოლოსალური იყო, რომ მოსახლეობას იქაურობა თითქმის მთლიანად დაეტოვებინა.
რეპორტიორმა მხოლოდ რამდენიმე ადამიანთან გასაუბრება მოახერხა. ხანმა მხოლოდ რამდენიმე შემდგომი ვიზიტის დროს, როცა მოსახლეობის ნაწილი უკვე დაბრუნებულიყო, შეძლო თვითმხილველთა ჩვენებების მოპოვება, რომელთა საფუძველზეც დადგინდა, რომ დრონებით თავდასხმამ იმ ტერიტორიაზე ბევრად მეტი მშვიდობიანი მოქალაქე იმსხვერპლა, ვიდრე აშშ-ის „ისლამურ სახელმწიფოსთან“ (ISIS) მებრძოლი კოალიცია ამტკიცებდა.
აზმატ ხანი, New York Times-ის ვიზუალური გამოძიების გუნდის წევრი, პულიცერის პრემიის მფლობელი ჟურნალისტია. ხანი უძღვებოდა არაერთ მასშტაბურ გამოძიებას, რომელიც იკვლევდა ერაყში, სირიასა და ავღანეთში აშშ-ის დისტანციური ომის სამოქალაქო მსხვერპლს.
მისი ნამუშევრებიდან განსაკუთრებით აღსანიშნავია New York Times-ის ორი სტატია, „დაუთვლელნი“ და „სამოქალაქო მსხვერპლის ფაილები“. ხანის მეთოდი შემთხვევის ადგილზე მუშაობაა, რაც, როგორც წესი, მრავალჯერად ვიზიტს მოითხოვს.
ხანი დაეყრდნო აშშ-ის სამხედრო ძალების მიერ გასაიდუმლოებულ სამხედრო ფაილებსა და ღია წყაროების საშუალებით ინფორმაციის მოძიების ინსტრუმენტებს. „დისტანციურად ბევრ რამეს გავაკეთებთ,“ აღნიშნავს ხანი, „თუმცა, ვფიქრობ, რომ შემთხვევის ადგილზე მისვლა გამოძიების უფრო მაღალ სტანდარტთან მიახლოების საშუალებას გაძლევს. როგორც წესი, რეპორტაჟის დისტანციურად მომზადება ადამიანს პროფესიულად აჩლუნგებს.”
იმისათვის, რომ შემხვედრმა პირებმა მაქსიმალურად გულწრფელად უპასუხონ მის შეკითხვებს, აზმატ ხანი წინასწარ არავის აფრთხილებს ვიზიტის თაობაზე. ასევე ერიდება ისეთი შეკითხვების დასმას, რომლებიც რესპონდენტს ავტომატურად მიანიშნებს სასურველ პასუხზე.
ერთხელ თვითმხილველმა სპონტანურად აღნიშნა ის ფაქტი, რომ თავდასხმის შედეგად დანგრეულ სახლში ეტლით მოსარგებლე მამაკაცი იმყოფებოდა, რაც შეესაბამებოდა კვლევის შედეგად მიკვლეულ ფაქტებს და, ამრიგად, დასტურდებოდა რესპონდენტის სანდოობაც.
ხანმა სხვადასხვა, მათ შორის, რამდენიმე ისეთი წყაროთი ისარგებლა, რომელთა გამოყენებაც, როგორც წესი, ნაკლებ სავარაუდოა. როგორც თავად აღნიშნავს, „ისლამური სახელმწიფოს“ მიერ გავრცელებულ პროპაგანდისტულ ვიდეოებში სამოქალაქო მსხვერპლის განადგურების კადრები გამაოგნებლად ზუსტი აღმოჩნდა.
ამასობაში აშშ-ის მთავრობის მიერ YouTube-ზე განთავსებული კოალიციური ძალების საჰაერო თავდასხმების ამსახველი ვიდეოები ჟურნალისტს იმ თავდასხმების ადგილმდებარეობის (გეოლოკაციის) განსაზღვრასა და დათარიღებაში დაეხმარა, რომელსაც თავად აშშ თავგამოდებით უარყოფდა.
ერაყში ხანმა შეძლო გარდაცვალების ცნობების მიკვლევა, რითაც მსხვერპლთა რაოდენობა დააზუსტა. თუმცა, ავღანეთის შორეულ ნაწილებში საფლავის ქვების შესწავლა მოუწია, რადგან ხელმისაწვდომი არ იყო გარდაცვალების ოფიციალური ცნობები.
ხანი აღნიშნავს, რომ მარტივი არ არის განსაზღვრო, ვინ ითვლება მსხვერპლთა შორის მოქალაქედ. „მოქალაქის“ მისეული განმარტება არ მოიაზრებდა „ისლამური სახელმწიფოს“ მებრძოლთა ოჯახის წევრებს. ამ გადაწყვეტილებას იმით ხსნის, რომ ხსენებული პირების შესახებ ინფორმაციის მოგროვება ვერ შეძლო, თუმცა აღიარებს ალბათობას, რომ სამოქალაქო მსხვერპლის რაოდენობა ბევრად მეტია, ვიდრე თავად დათვალა.
